દિવાળીના પાવનકારી પંચમહોત્સવની શરૂઆત જે દિવસથી થાય છે, તે દિવસ એટલે વાઘ બારસ (Vagh Baras) (ક્યાંક ‘વાક બારસ’ તરીકે પણ ઓળખાય છે). આ તહેવાર હિન્દુ પંચાંગ મુજબ આસો વદ બારસના દિવસે આવે છે. આ દિવસ માત્ર એક તહેવાર નથી, પરંતુ આવનારા સમૃદ્ધિ, ધન અને પ્રકાશના પર્વની તૈયારીનું પ્રથમ પગલું છે. ગુજરાત સહિત ભારતના ઘણા વિસ્તારોમાં તેનું વિશેષ ધાર્મિક અને સાંસ્કૃતિક મહત્વ છે.
વાઘ બારસથી શરૂ કરીને દેવદિવાળી સુધીનો સમયગાળો ભારતીય સંસ્કૃતિમાં અત્યંત પવિત્ર અને ઉત્સાહભર્યો માનવામાં આવે છે. આ આખોય સમયગાળો નવા વર્ષની ઉજવણી, લક્ષ્મી-પૂજન, ભાઈ-બહેનના પ્રેમ અને કૃષિ-ઉપજની ખુશી સાથે જોડાયેલો છે. ચાલો, આ અદ્ભુત તહેવારના વિવિધ પાસાઓ, તેની પૌરાણિક કથાઓ, ધાર્મિક વિધિઓ (devotional rituals) અને સાંસ્કૃતિક મહત્વ વિશે વિસ્તૃત ચર્ચા કરીએ.
૧. વાઘ બારસનું ધાર્મિક અને પૌરાણિક મહત્વ (Hindu festival)
‘વાઘ બારસ’ નામ સાંભળતા જ મનમાં વાઘનું ચિત્ર ઊભું થાય છે. જોકે, આ હિન્દુ તહેવારનું નામ ‘વાઘ’ શબ્દ કરતાં ‘વાક’ (વાણી) કે ‘વહી ખાતા’ (હિસાબ) સાથે વધુ જોડાયેલું છે.
૧.૧. ‘વાઘ’ શબ્દનો અર્થ: સંરક્ષક કે દેવીનું વાહન?
ગુજરાતીમાં ‘વાઘ’ એટલે સિંહ કે વાઘ (Tiger). કેટલાક વિસ્તારોમાં એવી માન્યતા છે કે આ દિવસે પશુધનનું પૂજન થાય છે, જે ખેતીના જીવનમાં મહત્ત્વપૂર્ણ ભાગ ભજવે છે. ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં ખેતી અને પશુપાલન જીવનનો આધાર છે, તેથી આ દિવસે ગાય અને વાછરડાંની પૂજા કરી તેમના પ્રત્યે આભાર વ્યક્ત કરવામાં આવે છે. આ પૂજાનો હેતુ પશુધનની રક્ષા અને તેમના સ્વાસ્થ્યની કામના છે. બીજી એક પૌરાણિક કથા મુજબ, માતા દુર્ગાનું વાહન વાઘ છે. આ દિવસે વાઘની પૂજા કરી માતાજીના સંરક્ષક સ્વરૂપનું આહ્વાન કરવામાં આવે છે, જેથી જીવનમાં આવનારી મુશ્કેલીઓથી રક્ષણ મળે.
૧.૨. ‘વાક’ કે ‘વહી ખાતું’ : ધંધાકીય પવિત્રતા
વ્યાપારી સમુદાયમાં આ તહેવારને ‘વાક બારસ’ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે. ‘વાક’ એટલે વાણી. એવું માનવામાં આવે છે કે આ દિવસથી વેપારીઓ નવા વર્ષના હિસાબ-કિતાબની શરૂઆત કરે છે.
- નવા વહી ખાતાનું મુહૂર્ત: ગુજરાતના મોટા ભાગના વેપારીઓ દિવાળી પછી બેસતા વર્ષે નવા વર્ષના વહી ખાતાની શરૂઆત કરે છે, પરંતુ તેની પૂર્વતૈયારી વાઘ બારસથી શરૂ થઈ જાય છે. જૂના હિસાબો પતાવવા અને નવા હિસાબો માટે મનથી તૈયાર થવાનો આ દિવસ છે.
- વાણીની શુદ્ધિ: આ દિવસે બોલચાલ અને વ્યાપારિક વ્યવહારોમાં સત્ય અને પવિત્રતા જાળવવાનો સંકલ્પ લેવાય છે. વેપારમાં પ્રામાણિકતા અને સદાચાર જાળવવા માટે આ દિવસ પ્રેરણા આપે છે.
- દેવું ચૂકવવું: વાઘ બારસને દેવું ચૂકવવાના શુભ દિવસ તરીકે પણ જોવામાં આવે છે. દેવાના બોજમાંથી મુક્ત થઈને લક્ષ્મીજીના આગમન (Lakshmi arrival) માટે માર્ગ મોકળો કરવાનો આ દિવસ છે.
૧.૩. ગોવત્સ દ્વાદશી: ગાય અને વાછરડાનું સન્માન
વાઘ બારસને ભારતના અન્ય ભાગોમાં ‘ગોવત્સ દ્વાદશી’ (ગોપદ્મ પૂજા) તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે. આ દિવસે ગાય અને તેના વાછરડાંની વિશેષ પૂજા (Cow and Calf Puja) કરવામાં આવે છે. હિન્દુ ધર્મમાં ગાયને માતાનું સ્થાન આપવામાં આવ્યું છે અને તે સમૃદ્ધિનું પ્રતીક છે. આ પૂજા દ્વારા ગાય પ્રત્યે કૃતજ્ઞતા વ્યક્ત કરવામાં આવે છે, કારણ કે તેનું દૂધ, છાણ (ગોબર) અને ગૌમૂત્ર જીવનના અનેક કાર્યોમાં ઉપયોગી છે.
- વિશેષ વિધિ: આ દિવસે વ્રત રાખનાર વ્યક્તિ દૂધ અને દૂધની બનાવટોનો ઉપયોગ ટાળે છે, જેથી ગાયના વાછરડાંને પૂરતું પોષણ મળી રહે. સાંજે ગાય અને વાછરડાંને સ્નાન કરાવી, ફૂલોની માળા પહેરાવી અને મીઠાઈ ખવડાવી પૂજન કરવામાં આવે છે.
- સંતાન પ્રાપ્તિ માટે: ઘણી સ્ત્રીઓ સંતાન પ્રાપ્તિ અને સંતાનની સુખાકારી માટે આ વ્રત રાખે છે.
૨. વાઘ બારસની ઉજવણી: વિધિઓ (devotional rituals) અને રીત-રિવાજો
વાઘ બારસની ઉજવણી ગુજરાતમાં અને અન્ય વિસ્તારોમાં વિવિધ રીતે થાય છે. મુખ્યત્વે આ દિવસ ત્રણ મહત્ત્વના પાસાઓ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે: ધાર્મિકતા, વ્યાપાર અને પશુપાલન.
૨.૧. સવારની ધાર્મિક વિધિઓ
- પવિત્ર સ્નાન: સવારે વહેલા ઊઠીને સ્નાન કરી શુદ્ધ થવું.
- કથાનું શ્રવણ: ગોવત્સ દ્વાદશી કે વાઘ બારસ સંબંધિત વ્રત કથા સાંભળવી કે વાંચવી.
- દીપ પ્રાગટ્ય: ઘરમાં સ્વચ્છતા કરીને દેવસ્થાનમાં દીવો પ્રગટાવવો. આ દિવસથી દિવાળીના પાંચ દિવસના અખંડ દીપની તૈયારી શરૂ થાય છે.
૨.૨. ગાય અને વાછરડાંનું પૂજન (ગોવત્સ દ્વાદશી) (Cow and Calf Puja)
ગાય અને વાછરડાંની પૂજા (Cow and Calf Puja) ગ્રામીણ જીવન અને પશુપાલન સાથે ગાઢ રીતે જોડાયેલી છે.
- શણગાર: ગાય અને વાછરડાંને સાફ કરીને શણગારવામાં આવે છે. તેમને કપડાં, ઘૂઘરી, કે ફૂલોની માળા પહેરાવવામાં આવે છે.
- પૂજન સામગ્રી: ચોખા, કંકુ, ફૂલ, ધૂપ-દીપ, પાણી, અને ખાસ કરીને બાજરીનો રોટલો કે મગની દાળના વડા જેવી વસ્તુઓનો પ્રસાદ બનાવવામાં આવે છે, જે ગાયને ખવડાવવામાં આવે છે.
- વિધિ: ગાયને તિલક કરીને, ફૂલો ચઢાવીને, આરતી ઉતારવામાં આવે છે અને તેની પ્રદક્ષિણા કરવામાં આવે છે. ગાયના ચરણ સ્પર્શ કરી આશીર્વાદ લેવામાં આવે છે.
- પ્રસાદ: પૂજા પછી ગાયને પ્રસાદ ખવડાવવામાં આવે છે અને બાકીનો પ્રસાદ પરિવારજનો અને પડોશીઓમાં વહેંચવામાં આવે છે.
૨.૩. વ્યાપારી પરંપરા અને વહી ખાતાનું સન્માન
જેમની દુકાનો કે વેપાર છે, તેઓ આ દિવસને હિસાબ-કિતાબની શરૂઆત માટે પવિત્ર માને છે.
- જૂના હિસાબોની પૂર્ણાહુતિ: વર્ષ દરમિયાન કરેલા હિસાબોની સમીક્ષા કરવી અને જૂના વ્યવહારોને પતાવવા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવું.
- નવા વહી ખાતાનું સન્માન: લક્ષ્મી પૂજનના દિવસે ચોપડા પૂજન થશે, પરંતુ વાઘ બારસથી જ નવા ચોપડા કે ખાતાવહીને સાફ કરીને લક્ષ્મીજીના સ્વાગત (Lakshmi arrival) માટે તૈયાર કરવામાં આવે છે. આ એક સંકેત છે કે વેપારની પવિત્ર યાત્રા શરૂ થઈ રહી છે.
૩. વાઘ બારસ અને દિવાળી પંચમહોત્સવ
વાઘ બારસ એ દિવાળીના પાંચ દિવસના તહેવારની સત્તાવાર શરૂઆત છે. આ પાંચ દિવસ નીચે મુજબ છે:
વાઘ બારસ પહેલા દિવસ તરીકે આવનારા દિવસોની પવિત્રતા અને શુદ્ધતાનો પાયો નાખે છે. આ દિવસે કરવામાં આવેલી સફાઈ અને ધાર્મિક વિધિઓ લક્ષ્મીજીના આગમન માટે ઘર અને મનને તૈયાર કરે છે.
૪. આરોગ્ય અને ભોજનમાં વાઘ બારસનું મહત્વ (શાકાહારી સંદર્ભ)
તમારા શાકાહારી પસંદગીના સંદર્ભમાં, આ હિન્દુ તહેવારનું ભોજન અને આરોગ્યની દૃષ્ટિએ વિશેષ મહત્વ છે.
૪.૧. વ્રત અને આહાર સંયમ
વાઘ બારસના દિવસે ઘણા લોકો વ્રત રાખે છે, જેને દૂધ-વિરહિત વ્રત તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે.
- દૂધનો ત્યાગ: વ્રત રાખનાર વ્યક્તિ ગાય માતા અને વાછરડાં પ્રત્યે આદર વ્યક્ત કરવા માટે આ દિવસે દૂધ કે દૂધમાંથી બનેલી વસ્તુઓ (જેમ કે દહીં, છાશ, ઘી, પનીર, મિઠાઈઓ)નું સેવન કરતા નથી.
- મુખ્ય આહાર: આ દિવસે ફળાહાર કે પછી અનાજ આધારિત (ઘઉં નહીં, પરંતુ બાજરી, મગ, કે ચોખા) સાત્વિક ભોજન લેવામાં આવે છે. મગની દાળના વડાં, બાજરીનો રોટલો, કે ખીચડી જેવા પૌષ્ટિક અને સાદા ખોરાક લેવામાં આવે છે.
- હેતુ: આ આહાર સંયમ દ્વારા શારીરિક અને માનસિક શુદ્ધિ પ્રાપ્ત કરવાનો હેતુ છે, જે દિવાળીના મોટા તહેવારો પહેલા શરીરને આરામ આપે છે.
૪.૨. ધાન્યનું મહત્વ
ગાય પૂજન (Cow and Calf Puja)માં ખાસ કરીને મગનો ઉપયોગ થાય છે. મગને હિન્દુ ધર્મમાં પવિત્ર ધાન્ય માનવામાં આવે છે અને તે સ્વાસ્થ્ય માટે ઉત્તમ છે. આ દિવસે મગના ઉપયોગ દ્વારા શીખવવામાં આવે છે કે કૃષિ પેદાશોનું સન્માન કરવું અને તેને આપણા આહારમાં યોગ્ય સ્થાન આપવું.
૫. સાંસ્કૃતિક અને સામાજિક મહત્વ
વાઘ બારસ (Vagh Baras) માત્ર ધાર્મિક તહેવાર નથી, પરંતુ સમાજમાં એકતા, કૃતજ્ઞતા અને શુદ્ધતાની ભાવના ફેલાવે છે.
૫.૧. કૃતજ્ઞતાનો ભાવ
આ દિવસ આપણને યાદ કરાવે છે કે આપણે આપણા જીવનમાં મદદરૂપ થતા દરેક જીવ અને વસ્તુ પ્રત્યે કૃતજ્ઞ રહેવું જોઈએ. ગાય માતા પ્રત્યે કૃતજ્ઞતા, વેપારમાં પ્રામાણિકતા પ્રત્યે કૃતજ્ઞતા અને કુટુંબના સભ્યો પ્રત્યે કૃતજ્ઞતાનો ભાવ આ દિવસે વિશેષ જોવા મળે છે.
૫.૨. પશુ સંરક્ષણ
ગાય અને વાછરડાંની પૂજા દ્વારા પશુ સંરક્ષણ અને જીવદયાનો સંદેશ આપવામાં આવે છે. હિન્દુ સંસ્કૃતિ (Hindu festival)માં પશુઓને માત્ર ઉપયોગની વસ્તુ નહીં, પરંતુ પરિવારના સભ્ય અને દેવતાઓના સ્વરૂપ તરીકે જોવામાં આવે છે.
૫.૩. દિવાળીની તૈયારી
સામાજિક રીતે, આ દિવસથી ઘરોમાં સફાઈ, સુશોભન, રંગોળી અને મિઠાઈઓ બનાવવાની પ્રવૃત્તિઓ વેગ પકડે છે. ઘરોને શુદ્ધ કરવામાં આવે છે, જેથી લક્ષ્મીજીનું આગમન (Lakshmi arrival) નિર્વિઘ્ને થઈ શકે. વાઘ બારસ એ ઘરમાં રહેલા નકારાત્મકતાને દૂર કરી સકારાત્મકતાનું વાતાવરણ બનાવવાનો પ્રારંભિક દિવસ છે.
૬. વાઘ બારસની કથા: દૂધ ન આપતી ગાય અને વાછરડું
વાઘ બારસ (ગોવત્સ દ્વાદશી) સાથે એક લોકપ્રિય કથા જોડાયેલી છે, જે તહેવારના મહત્વ (Hindu festival) ને સ્પષ્ટ કરે છે. એક સમયની વાત છે, એક નગરમાં સુશીલા નામની ગરીબ બ્રાહ્મણી રહેતી હતી. તે ગાયનું પાલન-પોષણ કરતી અને વ્રત-તહેવારોમાં શ્રદ્ધા રાખતી હતી. તેના પાડોશમાં એક ખૂબ ધનવાન શેઠાણી રહેતી હતી, જે ખૂબ અભિમાની હતી અને ધર્મમાં ઓછી શ્રદ્ધા ધરાવતી હતી. ગોવત્સ દ્વાદશીનો દિવસ આવ્યો. સુશીલાએ વ્રત રાખ્યું અને તેના વાછરડાં માટે મીઠાઈ અને ભોજન તૈયાર કર્યું. અભિમાની શેઠાણીએ સુશીલાની મજાક ઉડાવી અને કહ્યું કે, “તારા જેવા ગરીબ લોકો આવા વ્રત કરી સમય બગાડે છે. મારે ધન કમાવવાનો સમય નથી.” સુશીલાએ નમ્રતાથી કહ્યું કે, “વ્રત ધન માટે નહીં, પણ ધર્મને જાળવવા માટે અને પશુધન પ્રત્યે કૃતજ્ઞતા વ્યક્ત કરવા માટે હોય છે.” જોકે, સુશીલાના ઘરમાં ગાય અને વાછરડું બીમાર હતા, જેના કારણે ગાય દૂધ આપી શકતી નહોતી. સુશીલાએ વ્રત ચાલુ રાખ્યું અને ગાય તથા વાછરડાંની પૂરી સેવા કરી. આનાથી પ્રભાવિત થઈને ભગવાન શ્રીકૃષ્ણ પ્રગટ થયા. તેમણે સુશીલાની ભક્તિથી પ્રસન્ન થઈ તેની ગાય અને વાછરડાંને સ્વસ્થ કર્યા અને તેને ધન્યતા આપી. ગાય તરત જ ભરપૂર દૂધ આપવા લાગી. બીજી બાજુ, અભિમાની શેઠાણીએ વ્રત ન કર્યું અને ગાયને પાણી પણ ન પાયું. તેના પશુધન બીમાર પડવા લાગ્યા અને તેના વેપારમાં ભારે નુકસાન થયું. આ કથા શીખવે છે કે:
- પશુધનનું સન્માન: ગાય અને પશુધનની સેવા કરવી એ ધાર્મિક કર્તવ્ય છે.
- શ્રદ્ધા: ગરીબી કે ધનવાન હોવા છતાં, ધર્મમાં શ્રદ્ધા રાખવી જરૂરી છે.
- કૃતજ્ઞતા: જીવનમાં જે કંઈ છે તેના પ્રત્યે આભાર વ્યક્ત કરવો જોઈએ.
૭. વાઘ બારસના દિવસે શું કરવું અને શું ન કરવું?
૭.૧. શું કરવું? (શુભ કાર્યો)
- ગાય અને વાછરડાંની પૂજા (Cow and Calf Puja): આ દિવસનો મુખ્ય વિધિ છે.
- ધાર્મિક પુસ્તક વાંચન: ગોવત્સ દ્વાદશી કે દિવાળી સંબંધિત કથાઓનું વાંચન કરવું.
- ઘરની સફાઈ: દિવાળીના શુભ પર્વ પહેલા ઘરને શુદ્ધ કરવું.
- વ્યવહારિક શુદ્ધિ: જો તમે વેપારી હોવ તો જૂના હિસાબો પતાવવા અને નવા વહી ખાતા માટે માનસિક તૈયારી કરવી.
- દીપ પ્રાગટ્ય: સાંજે ઘરમાં દીવા પ્રગટાવવાની શરૂઆત કરવી.
૭.૨. શું ન કરવું? (નિષિદ્ધ કાર્યો)
- દૂધ અને દૂધની વસ્તુઓનો ઉપયોગ: જો તમે વ્રત રાખ્યું હોય તો ગાયના દૂધ અને તેની બનાવટોનો ત્યાગ કરવો.
- અપ્રામાણિકતા: વેપાર કે વ્યવહારમાં જૂઠું બોલવું કે અપ્રામાણિકતા ટાળવી.
- હિંસા: પશુ કે કોઈ પણ જીવ પ્રત્યે હિંસા ન કરવી.
- દેવું લેવું: આ દિવસે દેવું લેવાનું ટાળવું જોઈએ, તેના બદલે દેવું ચૂકવવાનો પ્રયત્ન કરવો.
૮. ઉપસંહાર: વાઘ બારસની શીખ
વાઘ બારસ (Vagh Baras) (ગોવત્સ દ્વાદશી) એ માત્ર કેલેન્ડરની એક તારીખ નથી, પરંતુ તે આપણી સંસ્કૃતિનો પાયો છે. તે આપણને શીખવે છે કે ધન કે સંપત્તિનું મહત્વ માત્ર તેની સંખ્યામાં નથી, પરંતુ તેને કમાવવાની પ્રામાણિકતા અને તેને જાળવવાની કૃતજ્ઞતામાં છે. ગાય માતા પ્રત્યે આદર, વ્યાપારમાં સત્ય અને જીવનમાં સાદગી – આ ત્રણ મુખ્ય ગુણોનું પૂજન આ દિવસે થાય છે. પ્રકાશના પર્વ દિવાળીના આ પ્રથમ ચરણમાં આપણે સૌ મળીને આત્મશુદ્ધિ, વ્યવહારિક શુદ્ધિ અને આર્થિક સમૃદ્ધિના સંકલ્પ સાથે આગળ વધીએ. વાઘ બારસની આ પવિત્રતા આવનારા નવા વર્ષમાં આપણા સૌના જીવનમાં શાંતિ, સમૃદ્ધિ અને સકારાત્મકતા લાવે એવી પ્રાર્થના. શુભ વાઘ બારસ!
લગ્ન પછી પણ સપના જીવવાની હિમ્મત – A Journey of Dreams Beyond Marriage
