શ્રાવણ માસ (Shravan Month), હિંદુ ધર્મમાં સૌથી પવિત્ર મહિનાઓમાંથી એક, ભક્તિ, તપસ્યા અને પ્રકૃતિની સૌંદર્યનો અનોખો સંગમ છે. સામાન્ય રીતે જુલાઈ-ઓગસ્ટમાં આવતો આ મહિનો, ચોમાસાની તાજગી અને ભગવાન શિવના આશીર્વાદ સાથે આધ્યાત્મિક ઊર્જાથી ભરપૂર હોય છે. ચાલો શ્રાવણ માસના દરેક પાસાને ઊંડાણપૂર્વક સમજીએ.
શ્રાવણ મહિના (Shravan Month) નું આધ્યાત્મિક અને પૌરાણિક મહત્ત્વ
શ્રાવણ મહિનો ભગવાન શિવને અત્યંત પ્રિય છે, અને તેની સાથે ઘણી દંતકથાઓ અને ધાર્મિક માન્યતાઓ જોડાયેલી છે:
- સમુદ્ર મંથન અને વિષપાન: સૌથી પ્રચલિત કથા અનુસાર, દેવો અને અસુરો દ્વારા કરવામાં આવેલા સમુદ્ર મંથન દરમિયાન ‘હળાહળ’ નામનું ભયંકર વિષ ઉત્પન્ન થયું. આ વિષ સમગ્ર સૃષ્ટિનો નાશ કરી શકે તેમ હતું. ત્યારે ભગવાન શિવએ સૃષ્ટિને બચાવવા માટે તે વિષનું પાન કર્યું અને તેને પોતાના ગળામાં રોકી રાખ્યું. આ ઘટના શ્રાવણ માસમાં બની હતી, જેના કારણે તેમનું ગળું વાદળી થઈ ગયું અને તેઓ નીલકંઠ તરીકે ઓળખાયા. તેથી, શ્રાવણ માસમાં શિવલિંગ પર જળાભિષેક કરવાથી ભગવાન શિવને ઠંડક મળે છે અને ભક્તોને અકાળ મૃત્યુ, રોગ અને કષ્ટોમાંથી મુક્તિ મળે છે.
- માતા પાર્વતીની તપસ્યા: એવી માન્યતા છે કે દેવી પાર્વતીએ ભગવાન શિવને પતિ તરીકે પામવા માટે શ્રાવણ મહિનામાં જ કઠોર તપસ્યા કરી હતી. તેમની તપસ્યાથી પ્રસન્ન થઈને ભગવાન શિવે તેમને દર્શન આપ્યા અને તેમને પત્ની તરીકે સ્વીકાર્યા. આ કારણે, અપરિણીત કન્યાઓ શ્રેષ્ઠ જીવનસાથી મેળવવા માટે અને વિવાહિત સ્ત્રીઓ પોતાના પતિના લાંબા આયુષ્ય અને સુખી દાંપત્ય જીવન માટે શ્રાવણ સોમવારનું વ્રત (Shravan Somvar Vrat) રાખે છે.
- શિવલોકમાં શિવ પરિવારનો વાસ: એવું માનવામાં આવે છે કે શ્રાવણ મહિના દરમિયાન ભગવાન શિવ, માતા પાર્વતી, ગણેશજી અને કાર્તિકેયજી સહિતનો તેમનો સંપૂર્ણ પરિવાર કૈલાસ પર્વત છોડીને પૃથ્વીલોક પર વિહાર કરે છે. આથી, આ માસમાં શિવ પૂજા (Lord Shiva Worship) અને ભજન કરવાથી તેમનો વિશેષ આશીર્વાદ પ્રાપ્ત થાય છે.
- આયુર્વેદિક અને વૈજ્ઞાનિક દૃષ્ટિકોણ: ચોમાસા દરમિયાન વાતાવરણમાં ભેજ વધે છે અને સૂર્યપ્રકાશ ઓછો હોવાથી પાચનશક્તિ મંદ પડે છે. તેથી, શ્રાવણ માસમાં ઉપવાસ અને હળવા, સાત્વિક ભોજન (Sattvic Food Shravan) નો રિવાજ શરીરને શુદ્ધ રાખવા અને રોગપ્રતિકારક શક્તિ વધારવા માટે વૈજ્ઞાનિક રીતે પણ યોગ્ય છે.
શ્રાવણ સોમવાર: પૂજા વિધિ અને વ્રતનું મહત્ત્વ
શ્રાવણ માસના દરેક સોમવારનું વિશેષ મહત્ત્વ છે. આ દિવસે ભગવાન શિવની પૂજા-અર્ચના કરવાથી મનોકામનાઓ પૂર્ણ થાય છે.
- પૂજા સામગ્રી: શિવલિંગ, જળ, ગંગાજળ (શક્ય હોય તો), કાચું દૂધ, બિલિપત્ર, ધતૂરો, આકડો, ભાંગ, ચંદન, કંકુ, ચોખા, પુષ્પો (ખાસ કરીને શ્વેત પુષ્પો), ફળ, ધૂપ, દીપ, પ્રસાદ (સાત્વિક ભોજન અથવા ફળ).
- પૂજા વિધિ:
- સવારે સ્નાન: સવારે વહેલા ઉઠીને સ્નાન કરી સ્વચ્છ વસ્ત્રો ધારણ કરો. જો ઘરમાં શિવલિંગ ન હોય તો નજીકના શિવાલયમાં જાઓ.
- સંકલ્પ: શિવ પૂજા અને શ્રાવણ સોમવાર વ્રતનો સંકલ્પ લો.
- જળાભિષેક અને દુગ્ધાભિષેક: શિવલિંગ પર સૌપ્રથમ જળ અને પછી કાચા દૂધનો અભિષેક કરો. ત્યારબાદ ફરીથી જળનો અભિષેક કરો.
- અર્પણ: બિલિપત્ર, ધતૂરો, આકડો, ભાંગ, પુષ્પો વગેરે શિવલિંગ પર અર્પણ કરો. ચંદન અને કંકુનું તિલક કરો.
- મંત્ર જાપ: ‘ઓમ નમઃ શિવાય’ અને મહામૃત્યુંજય મંત્રનો ઓછામાં ઓછી ૧૦૮ વાર જાપ કરો.
- આરતી અને પ્રસાદ: શિવ ચાલીસાનો પાઠ કરો અને આરતી ઉતારો. અંતે, પ્રસાદ વહેંચો.
- વ્રતના પ્રકાર:
- સામાન્ય સોમવાર વ્રત: સૂર્યોદયથી સૂર્યાસ્ત સુધી ઉપવાસ રાખી, સાંજે પૂજા કર્યા બાદ ફળાહાર અથવા એકટાણું (એકવાર સાત્વિક ભોજન) કરવું.
- સોળ સોમવાર વ્રત: જે કન્યાઓ કે યુવતીઓ સારા પતિની ઈચ્છા રાખે છે, તેઓ શ્રાવણ મહિનાના પ્રથમ સોમવારથી શરૂ કરીને સળંગ સોળ શ્રાવણ સોમવાર વ્રત રાખે છે.
- પ્રદોષ વ્રત: શ્રાવણ મહિનાના પ્રદોષ કાળ (સંધ્યાકાળ)માં શિવ પૂજા કરવાથી વિશેષ ફળ મળે છે.
શ્રાવણ માસના અન્ય મુખ્ય તહેવારો અને તેમનું મહત્ત્વ
શ્રાવણ મહિનો વિવિધ તહેવારો અને ઉજવણીઓથી ભરપૂર હોય છે, જે આધ્યાત્મિક વાતાવરણને વધુ ઉન્નત બનાવે છે:
- મંગળા ગૌરી વ્રત (શ્રાવણના મંગળવાર): શ્રાવણ મહિનાના દરેક મંગળવારે દેવી પાર્વતીને સમર્પિત મંગળા ગૌરી વ્રત રાખવામાં આવે છે. સુહાગન સ્ત્રીઓ પોતાના પતિના લાંબા આયુષ્ય, સુખી દાંપત્ય જીવન અને પરિવારના કલ્યાણ માટે આ વ્રત કરે છે. આ દિવસે માતા પાર્વતીની પૂજા વિધિપૂર્વક કરવામાં આવે છે.
- નાગ પંચમી (શ્રાવણ સુદ પાંચમ): આ દિવસે નાગ દેવતાની પૂજા કરવામાં આવે છે. શિવજીના ગળામાં નાગ દેવતા વાસ કરે છે, તેથી ભગવાન શિવ પૂજા સાથે નાગપૂજા પણ મહત્ત્વપૂર્ણ છે. આ દિવસે સાપને દૂધ ચઢાવીને તેમને પ્રસન્ન કરવામાં આવે છે, જેનાથી સર્પ ભય દૂર થાય છે અને પરિવારનું રક્ષણ થાય છે.
- રાંધણ છઠ્ઠ અને શીતળા સાતમ (શ્રાવણ વદ છઠ્ઠ અને સાતમ): રાંધણ છઠ્ઠના દિવસે સાંજે રસોઈ બનાવવામાં આવતી નથી અને ચૂલો ઠંડો કરવામાં આવે છે. શીતળા સાતમના દિવસે સવારે શીતળા માતાની પૂજા કરવામાં આવે છે અને ઠંડું, રાંધણ છઠ્ઠનું વાસી ભોજન લેવામાં આવે છે. આ વ્રત રોગો અને ખાસ કરીને શીતળા (ઓરી, અછબડા) જેવા રોગોથી રક્ષણ મેળવવા માટે કરવામાં આવે છે.
- જન્માષ્ટમી (શ્રાવણ વદ આઠમ): શ્રાવણ મહિનાની કૃષ્ણ પક્ષની આઠમના દિવસે ભગવાન શ્રીકૃષ્ણનો જન્મોત્સવ ધામધૂમથી ઉજવવામાં આવે છે. મંદિરોમાં ભજન-કીર્તન, રાસલીલા અને મટકી ફોડના કાર્યક્રમો યોજાય છે. ભક્તો ઉપવાસ રાખીને મધ્યરાત્રિએ ભગવાન શ્રીકૃષ્ણનો જન્મ ઉજવે છે.
- પવિત્રા બારસ/પવિત્રા એકાદશી (શ્રાવણ સુદ એકાદશી): આ એકાદશી ભગવાન વિષ્ણુને સમર્પિત છે. આ દિવસે વિષ્ણુ ભગવાનની પૂજા કરવામાં આવે છે અને શિવમંદિરોમાં શિવજીને પવિત્રા (નાના, રંગબેરંગી દોરા) ચઢાવવામાં આવે છે.
- રક્ષાબંધન (શ્રાવણ સુદ પૂનમ): ભાઈ-બહેનના અતૂટ પ્રેમ અને બંધનનો આ પવિત્ર તહેવાર શ્રાવણ મહિનાની પૂનમના દિવસે આવે છે. બહેનો પોતાના ભાઈના કાંડે રાખડી બાંધીને તેમના લાંબા આયુષ્ય, સુખ અને સમૃદ્ધિની કામના કરે છે, જ્યારે ભાઈઓ તેમની રક્ષા કરવાનું વચન આપે છે.
આ બધા હિંદુ તહેવારો શ્રાવણ (Hindu Festivals Shravan) મહિનાની પવિત્રતા અને મહત્ત્વને વધારે છે.
શ્રાવણ માસમાં ભોજન અને સ્વાસ્થ્યનું ધ્યાન
શ્રાવણ મહિનામાં સાત્વિક અને શાકાહારી ભોજન (Sattvic Food Shravan)નું વિશેષ મહત્ત્વ છે. આ સમયગાળા દરમિયાન પાચનતંત્રને આરામ આપવા અને શરીરને શુદ્ધ કરવા માટે યોગ્ય આહાર લેવો જોઈએ.
- ઉપવાસ અને ફરાળી વાનગીઓ: ઘણા લોકો આ મહિનામાં ઉપવાસ કરે છે. ઉપવાસ દરમિયાન ફળો, દૂધ, દહીં, સાબુદાણા, રાજગરો, શિંગોડાનો લોટ, મોરૈયો જેવી ફરાળી વસ્તુઓમાંથી બનેલી વાનગીઓનું સેવન કરવું જોઈએ.
- લસણ-ડુંગળીનો ત્યાગ: આધ્યાત્મિક શુદ્ધિ અને સાત્વિકતા જાળવવા માટે આ મહિનામાં લસણ અને ડુંગળીનો ત્યાગ કરવામાં આવે છે. તેને ‘તામસિક’ આહાર માનવામાં આવે છે.
- હળવો અને સુપાચ્ય આહાર: ચોમાસામાં પાચનક્રિયા ધીમી પડતી હોવાથી ભારે, તળેલા અને મસાલેદાર ખોરાકથી દૂર રહેવું જોઈએ. સરળતાથી પચી જાય તેવા દાળ-ચોખા, ખીચડી, શાકભાજી (લસણ-ડુંગળી વગરના), દહીં અને છાશનું સેવન ફાયદાકારક છે.
- પ્રવાહીનું સેવન: શરીરને હાઈડ્રેટેડ રાખવા માટે પુષ્કળ પાણી, નાળિયેર પાણી, લીંબુ શરબત અને તાજા ફળોના રસનું સેવન કરવું.
શ્રાવણ માસમાં કરવા યોગ્ય અન્ય કાર્યો
- આધ્યાત્મિક પુસ્તકોનું વાંચન: શિવપુરાણ, શિવ મહાત્મ્ય, રામચરિતમાનસ જેવા ધાર્મિક ગ્રંથોનું વાંચન કરવું.
- દાન-પુણ્ય: ગરીબ અને જરૂરિયાતમંદ લોકોને ભોજન, વસ્ત્રો અથવા અન્ય વસ્તુઓનું દાન કરવું.
- પર્યાવરણ સંરક્ષણ: વૃક્ષારોપણ કરવું, કારણ કે ચોમાસુ વૃક્ષો વાવવા માટે ઉત્તમ સમય છે. ભગવાન શિવને પ્રકૃતિ સાથે ગાઢ સંબંધ છે.
- તીર્થયાત્રા: શક્ય હોય તો શિવ મંદિરોની યાત્રા કરવી, ખાસ કરીને જ્યોતિર્લિંગના દર્શન કરવા.
શ્રાવણ માસ એ માત્ર હિંદુ તહેવારોનો મહિનો નથી, પરંતુ તે આત્મનિરીક્ષણ, શુદ્ધિ અને ભગવાન શિવ સાથે આધ્યાત્મિક જોડાણ સ્થાપિત કરવાનો શ્રેષ્ઠ સમય છે. આ મહિનામાં કરેલી ભક્તિ અને તપસ્યા અનેક ગણું ફળ આપે છે. આશા છે કે આ વિસ્તૃત બ્લોગ કન્ટેન્ટ શ્રાવણ મહિનાના દરેક પાસાને આવરી લેશે અને વાચકો માટે ખૂબ જ માહિતીપ્રદ અને પ્રેરણાદાયક બનશે.
