શા માટે રાખવા જોઈએ શ્રાવણ માસમાં ઉપવાસ? ધાર્મિક, વૈજ્ઞાનિક અને આયુર્વેદિક રહસ્યો (Shravan Month)

શ્રાવણ માસ (Shravan Month)… એક એવો સમયગાળો જ્યારે પ્રકૃતિ પણ ભક્તિના રંગે રંગાયેલી લાગે છે. ધરતી પર મેઘરાજાની કૃપા વરસે છે, વાતાવરણ શીતળ બને છે અને ભક્તોના હૃદયમાં ભગવાન શિવ માટે અપાર શ્રદ્ધા ઉમટે છે. હિંદુ ધર્મમાં અત્યંત પવિત્ર ગણાતો આ મહિનો ભગવાન શિવ (Shiva) ને સમર્પિત છે. આ સમયગાળા દરમિયાન, શિવ ભક્તો (Shiva Devotees) ભગવાન ભોલેનાથની કૃપા પ્રાપ્ત કરવા માટે વિવિધ ધાર્મિક કાર્યો, પૂજા-અર્ચના અને ઉપવાસ (Shravan Fast) કરે છે. ખાસ કરીને શ્રાવણના સોમવાર નું તો અનેરું મહત્વ છે, જ્યાં દરેક સોમવારે શિવ મંદિરો “બમ બમ ભોલે” ના નાદથી ગુંજી ઉઠે છે. ઘણા લોકો આખો મહિનો કે ફક્ત સોમવારના ઉપવાસ રાખીને પોતાની શ્રદ્ધા અને ભક્તિ પ્રગટ કરે છે.

ઉપવાસ (Shravan Fast) એટલે માત્ર ભૂખ્યા રહેવું નહીં, પણ આત્મશુદ્ધિની એક ઊંડી પ્રક્રિયા. આ એક અવસર છે પોતાના શરીર, મન અને આત્માને પરમાત્મા સાથે જોડવાનો. ઉપવાસ (Shravan Fast) દરમિયાન શારીરિક શક્તિ અને સ્ફૂર્તિ જાળવી રાખવા માટે ફરાળ (Faral) નું સેવન કરવામાં આવે છે, જે શરીરને પોષણ આપે છે અને આત્મિક યાત્રામાં મદદરૂપ થાય છે. પરંતુ શ્રાવણ માસ માં ઉપવાસ શા માટે રાખવા જોઈએ? ચાલો, આ પવિત્ર પ્રથા પાછળના ધાર્મિક, વૈજ્ઞાનિક અને આયુર્વેદિક રહસ્યોને ઊંડાણપૂર્વક સમજીએ.

શ્રાવણ માસ (Shravan Month) 2025: તારીખો અને સમયગાળો

વર્ષ ૨૦૨૫ માં, ગુજરાત અને દક્ષિણ ભારતીય પંચાંગ મુજબ, શ્રાવણ માસ (Shravan Month) નીચેની તારીખો દરમિયાન રહેશે:

• શ્રાવણ માસ  પ્રારંભ: શુક્રવાર, ૨૫ જુલાઈ ૨૦૨૫
• શ્રાવણ માસ  સમાપ્તિ: શનિવાર, ૨૩ ઓગસ્ટ ૨૦૨૫

આ સમયગાળા દરમિયાન શિવજીની ભક્તિ (Shiva Devotion) અને ઉપવાસ (Shravan Fast) નો વિશેષ મહિમા હોય છે.

શ્રાવણ માસ (Shravan Month) માં ઉપવાસ શા માટે રાખવા જોઈએ? – શ્રદ્ધા, સ્વાસ્થ્ય અને સંતુલન

શ્રાવણ માસ (Shravan Month) માં ઉપવાસ (Shravan Fast) રાખવા પાછળ માત્ર સદીઓ જૂની ધાર્મિક પરંપરાઓ જ નહીં, પણ આપણા પૂર્વજોની શાણપણ ભરેલી વૈજ્ઞાનિક અને આયુર્વેદિક દ્રષ્ટિ પણ જોડાયેલી છે.

ધાર્મિક મહત્વ: ભક્તિનો માર્ગ અને આધ્યાત્મિક ઉન્નતિ

• ભગવાન શિવ (Shiva) ની અપાર કૃપા: શ્રાવણ માસ (Shravan Month) ભગવાન શિવ (Shiva) ને અત્યંત પ્રિય છે. એવી માન્યતા છે કે આ મહિનામાં શિવલોકમાંથી દેવતાઓ પૃથ્વી પર આવીને શિવજી (Shiva) ની પૂજા કરે છે. આ સમયે નિષ્ઠાપૂર્વક રાખેલા ઉપવાસ અને ભક્તિ (Shiva Devotion) દ્વારા ભગવાન શિવ (Shiva) પ્રસન્ન થાય છે અને ભક્તોની મનોકામનાઓ પૂર્ણ થાય છે. શ્રાવણી સોમવારના ઉપવાસ વિશેષ ફળદાયી મનાય છે, જે અખંડ સૌભાગ્ય અને સુખ-શાંતિ લાવે છે.
• મન અને શરીરની શુદ્ધિ: ઉપવાસ (Shravan Fast) એ માત્ર ખોરાકનો ત્યાગ નથી, પણ તપસ્યાનો એક પાવન માર્ગ છે. તે મન અને શરીરને શુદ્ધ કરવાની પ્રક્રિયા છે, જે આધ્યાત્મિક ઉન્નતિમાં સીધો ફાળો આપે છે. તે આત્મનિયંત્રણ શીખવે છે અને જીવનમાં શિસ્ત લાવે છે.
• નકારાત્મકતાનો ત્યાગ અને સકારાત્મકતાનો સ્વીકાર: ઉપવાસ (Shravan Fast) દ્વારા વ્યક્તિ પોતાની ઇન્દ્રિયો પર નિયંત્રણ મેળવી શકે છે. તે આપણને અહંકાર, ક્રોધ, લોભ જેવી નકારાત્મક ભાવનાઓનો ત્યાગ કરીને કરુણા, દયા અને સકારાત્મકતાને અપનાવવામાં મદદ કરે છે. તે એક પ્રકારનું આત્મનિરીક્ષણ છે, જ્યાં આપણે પોતાની અંદર ડોકિયું કરીને ખરાબ આદતો અને કર્મોનો ત્યાગ કરીએ છીએ.

વૈજ્ઞાનિક અને આયુર્વેદિક મહત્વ: શરીરનું પુનરુત્થાન અને ઋતુગત સંતુલન

• ઋતુ પરિવર્તનનો પ્રભાવ: શ્રાવણ માસ ચોમાસાનો સમયગાળો હોય છે. આ સમયે વાતાવરણમાં ભેજનું પ્રમાણ અતિશય વધે છે, જેના કારણે સૂર્યપ્રકાશ ઓછો મળે છે અને પાચનશક્તિ સ્વાભાવિક રીતે નબળી પડે છે. વાયુ, પિત્ત અને કફ દોષોમાં ફેરફાર થાય છે. રોગપ્રતિકારક શક્તિ પણ ઘટી શકે છે. આવા સમયે, ભારે ખોરાક ટાળીને હળવો અને સાદો ફરાળી (Farali) આહાર લેવાથી શરીર પરનો બોજ ઘટે છે અને પાચનતંત્રને આરામ મળે છે.
• શરીરનું ડિટોક્સિફિકેશન (વિષહરણ): આયુર્વેદ અનુસાર, ઉપવાસ શરીરને ‘અગ્નિ’ (પાચન અગ્નિ) ને સુધારવામાં મદદ કરે છે. અઠવાડિયામાં એક કે બે વાર ઉપવાસ (Shravan Fast) કરવાથી શરીરમાં એકઠા થયેલા ઝેરી તત્વો બહાર નીકળી જાય છે, જેને ડિટોક્સિફિકેશન કહેવાય છે. આ પ્રક્રિયા શરીરને અંદરથી સ્વચ્છ અને પુનર્જીવિત બનાવે છે.
• પાચનતંત્રને આરામ અને રોગોથી રક્ષણ: ચોમાસામાં પાણીજન્ય રોગો અને પાચન સંબંધી સમસ્યાઓ જેવી કે અપચો, ગેસ, પેટનો દુખાવો, ઝાડા-ઉલટીનું પ્રમાણ વધે છે. હળવો અને ફરાળી આહાર લેવાથી પાચનતંત્ર પરનો બોજ ઘટે છે, જેનાથી આ પ્રકારની બીમારીઓથી બચી શકાય છે. આ એક પ્રાકૃતિક ઉપચાર છે.
• માનસિક શાંતિ અને એકાગ્રતા: ઉપવાસ (Shravan Fast) માત્ર શરીરને જ નહીં, પણ મનને પણ શાંતિ પ્રદાન કરે છે. ખોરાક પરનું ધ્યાન ઓછું થતાં, મન આધ્યાત્મિક કાર્યો કે અન્ય સકારાત્મક પ્રવૃત્તિઓ પર કેન્દ્રિત થાય છે. તે તણાવ ઘટાડવામાં અને માનસિક સ્પષ્ટતા લાવવામાં મદદ કરે છે, જે રોજિંદા જીવનની દોડધામમાં અત્યંત જરૂરી છે.

ફરાળ  એટલે શું? – પૌષ્ટિકતાનું પળ

‘ફરાળ ‘ શબ્દ ‘ફળ આહાર’ પરથી આવ્યો છે, જેનો શાબ્દિક અર્થ થાય છે “ફળો અને અન્ય ખાસ ખાદ્ય પદાર્થોનું સેવન કરવું”. ઉપવાસ દરમિયાન અનાજ, કઠોળ, કેટલાક નિયમિત મસાલા અને અમુક શાકભાજી જેવા રોજિંદા આહારનું સેવન ટાળવામાં આવે છે. તેના બદલે, શરીરને ઊર્જા અને પોષણ પૂરું પાડવા માટે ચોક્કસ પ્રકારના ખાદ્ય પદાર્થો લેવામાં આવે છે. આ ફરાળ  હળવું હોવા છતાં પોષક તત્ત્વોથી ભરપૂર હોય છે અને ઉપવાસ દરમિયાન શક્તિ જાળવી રાખવામાં મદદ કરે છે. તે પ્રકૃતિ દ્વારા પ્રદાન થયેલા શુદ્ધ અને સાત્વિક આહારનો સ્વીકાર છે.

ફરાળ માં શું ખાઈ શકાય અને શું ન ખાઈ શકાય? (વિગતવાર સમજ)

ફરાળ ના નિયમો પ્રદેશ અને પરિવાર પ્રમાણે બદલાઈ શકે છે, પરંતુ સામાન્ય રીતે નીચે મુજબના નિયમોનું પાલન કરીને આપણે શરીરને શુદ્ધ રાખી શકીએ છીએ:

ખાઈ શકાય (ઉપવાસ (Shravan Fast) ને અનુકૂળ શાકાહારી વિકલ્પો):

• ફળો: તમામ પ્રકારના તાજા ફળો જેમ કે કેળા, સફરજન, મોસંબી, દાડમ, ચીકુ, પપૈયું, દ્રાક્ષ, જામફળ, તરબૂચ, ટેટી વગેરે. ફળો સરળતાથી પચી જાય છે અને શરીરને જરૂરી વિટામિન્સ, ખનિજો અને કુદરતી ખાંડ પૂરા પાડે છે, જે તાત્કાલિક ઊર્જા આપે છે. ફળોનો રસ પણ લઈ શકાય છે, પરંતુ ખાંડ ઉમેર્યા વગરના.
• દૂધ અને ડેરી ઉત્પાદનો: દૂધ, દહીં, છાશ, પનીર, માવો, મલાઈ અને ઘી. આ પ્રોટીન અને કેલ્શિયમનો ઉત્તમ સ્ત્રોત છે અને ઉપવાસ (Shravan Fast) માં લાંબા સમય સુધી શક્તિ જાળવી રાખવામાં મદદ કરે છે. દૂધ-દહીં શરીરને ઠંડુ રાખે છે અને પાચનમાં પણ મદદરૂપ થાય છે.
• કંદમૂળ: બટાકા, શક્કરિયા, રતાળુ, અર્વી (સુરણ), ગાજર, બીટ. આ કંદમૂળ કાર્બોહાઈડ્રેટ્સનો સારો સ્ત્રોત છે, જે શરીરને તાત્કાલિક અને સ્થિર ઊર્જા પૂરી પાડે છે. તેમાંથી વિવિધ સ્વાદિષ્ટ ફરાળી વાનગીઓ બનાવી શકાય છે.
• આટો (લોટ):
  • શિંગોડાનો લોટ (અરારુટ/વોટર ચેસ્ટનટ ફ્લોર): આ ગ્લુટન-ફ્રી અને પચવામાં અત્યંત હળવો લોટ છે, જેમાંથી પૂરી, થેપલા કે શીરો બનાવી શકાય.
  • રાજગરાનો લોટ (અમરંથ ફ્લોર): આ લોટ પ્રોટીન, ફાઈબર અને કેલ્શિયમ જેવા પોષક તત્ત્વોથી ભરપૂર છે. તેમાંથી રોટલી, પૂરી કે ઢોંસા બનાવી શકાય.
  • મોરૈયાનો લોટ (સામાનો લોટ/બાર્નયાર્ડ મિલેટ ફ્લોર): આ નાના દાણાવાળું અનાજ છે, જે ચોખાના વિકલ્પ તરીકે વપરાય છે અને તે પચવામાં સરળ હોય છે.
  • સાબુદાણાનો લોટ: સાબુદાણાને પીસીને બનાવેલો લોટ પણ ફરાળ (Faral) માં ઉપયોગી છે.
• સાબુદાણા: સ્ટાર્ચનો ઉત્તમ સ્ત્રોત, જેમાંથી ખીચડી, વડા, પાપડ, થેપલા વગેરે બનાવી શકાય છે. સાબુદાણાને પલાળીને કે શેકીને ઉપયોગમાં લઈ શકાય છે, જે શરીરને ઊર્જા પૂરી પાડે છે.
• ડ્રાય ફ્રુટ્સ અને નટ્સ: બદામ, કાજુ, પિસ્તા, ખજૂર, કિસમિસ, અખરોટ, મખાના (ફૂલમખાના), શીંગદાણા (મગફળી). આ પ્રોટીન, હેલ્ધી ફેટ્સ, વિટામિન્સ અને ખનિજોથી ભરપૂર છે, જે ઉપવાસ દરમિયાન શરીરને તાકાત અને સ્ફૂર્તિ આપે છે.
• મસાલા: સિંધવ મીઠું (સેંધા નમક) – જે સામાન્ય મીઠાનો શ્રેષ્ઠ વિકલ્પ છે, મરચું (લાલ/લીલું), જીરું, આદુ, લીંબુ, લીલા મરચાં, ધાણા, કરી પત્તા (મીઠા લીમડાના પાન), કાળા મરી પાવડર. આ મસાલા ફરાળી  વાનગીઓને સ્વાદિષ્ટ બનાવે છે અને પાચનમાં પણ મદદ કરે છે.
• તેલ/ઘી: રસોઈ માટે શુદ્ધ ઘી અને શીંગતેલ (મગફળીનું તેલ) નો ઉપયોગ થાય છે, જે શુદ્ધ અને સાત્વિક ગણાય છે.
• મીઠાશ માટે: ખાંડ, ગોળ, મધ. આ કુદરતી મીઠાશ ઉપવાસ (Shravan Fast) દરમિયાન શક્તિ જાળવી રાખે છે.
• અન્ય: નાળિયેર (તાજું કે સૂકું) – જે સારા ફેટ્સ અને સ્વાદ આપે છે, કોથમીર, લીમડો.

ન ખાઈ શકાય (સામાન્ય રીતે ટાળવામાં આવતા પદાર્થો):

• અનાજ: ઘઉં, ચોખા (સામાન્ય), બાજરી, જુવાર, મકાઈ વગેરે. આ અનાજ પચવામાં ભારે હોય છે અને ઉપવાસ (Shravan Fast) ના હેતુને અવરોધે છે.
• કઠોળ: દાળ (તમામ પ્રકારની), ચણા, વટાણા, મગ, મઠ, ચોળી, રાજમા, સોયાબીન. કઠોળ પણ ભારે અને વાયુકારક હોઈ શકે છે.
• સામાન્ય મીઠું: (આયોડાઈઝ્ડ મીઠું કે રોજબરોજ વપરાતું મીઠું). માત્ર સિંધવ મીઠાનો જ ઉપયોગ થાય છે.
• મસાલા: હળદર, હિંગ, મેથી, સરસવ, ધાણા-જીરું પાવડર (ઘણા પરિવારોમાં જીરું અને ધાણા અલગથી વપરાય છે, પરંતુ મિશ્રણ ટાળવામાં આવે છે), ગરમ મસાલો. આ મસાલા પાચનતંત્ર પર બોજ વધારી શકે છે.
• શાકભાજી: ડુંગળી, લસણ, રીંગણ. આ શાકભાજી તામસિક ગણાય છે અને ઉપવાસ દરમિયાન ટાળવામાં આવે છે.
• તેલ: સૂર્યમુખી તેલ, કપાસિયા તેલ, પામ તેલ જેવા અન્ય રિફાઈન્ડ તેલ.
• પ્રોસેસ્ડ ફૂડ: ઉપવાસ દરમિયાન પ્રોસેસ્ડ, પેકેજ્ડ કે આથો લાવેલા ખોરાકનું સેવન ટાળવું જોઈએ, કારણ કે તે શરીર માટે હાનિકારક હોઈ શકે છે.

ફરાળ (Faral) ની કાળજી લેતી વખતે ધ્યાનમાં રાખવા જેવી બાબતો: – સમજદારીપૂર્વકનો આહાર

ઉપવાસ (Shravan Fast) દરમિયાન શરીરને સ્વસ્થ અને ઊર્જાવાન રાખવા માટે નીચેની બાબતોનું ધ્યાન રાખવું અત્યંત જરૂરી છે. આ ફક્ત નિયમો નથી, પરંતુ આપણા શરીર પ્રત્યેની સંવેદના છે:

• પૌષ્ટિકતા પર ધ્યાન: માત્ર ભૂખ સંતોષવા માટે નહીં, પણ શરીરને જરૂરી વિટામિન્સ, ખનિજો, પ્રોટીન અને કાર્બોહાઈડ્રેટ્સ મળે તેવા ફરાળ નો સમાવેશ કરો. ફળો, ડેરી ઉત્પાદનો, કંદમૂળ અને ડ્રાય ફ્રુટ્સનું સંતુલિત પ્રમાણ રાખો. આ એક તક છે શરીરને સાત્વિક આહાર આપવાની.
• પાચનશક્તિનું ધ્યાન: ઉપવાસ દરમિયાન પાચનતંત્ર થોડું ધીમું પડી શકે છે. તેથી સરળતાથી પચી શકે તેવી વસ્તુઓ ખાઓ. વધુ પડતું તળેલું, મસાલેદાર કે ભારે ફરાળ (Faral) ટાળો. રાંધેલી વાનગીઓ કરતાં ફળો અને દૂધનું પ્રમાણ વધારવું વધુ હિતાવહ છે. પાચનતંત્રને આરામ આપવાનો મુખ્ય ઉદ્દેશ્ય છે.
• તાજગી અને સ્વચ્છતા: હંમેશા તાજું ફરાળ ખાઓ. વાસી ખોરાક કે જે લાંબા સમયથી ખુલ્લો રાખવામાં આવ્યો હોય તેને ટાળો, કારણ કે ચોમાસામાં બેક્ટેરિયા ઝડપથી વિકસી શકે છે અને રોગનું કારણ બની શકે છે. ફળો અને શાકભાજીને બરાબર ધોઈને ઉપયોગ કરો. સ્વચ્છતા એ પહેલી શરત છે.
• પાણીનું પર્યાપ્ત પ્રમાણ: ઉપવાસ દરમિયાન શરીરમાં પાણીનું પ્રમાણ જાળવી રાખવું ખૂબ જ જરૂરી છે. પાણી, છાશ, લીંબુ પાણી, ફળોના રસ (ખાંડ વગરના) અને નાળિયેર પાણીનું સેવન કરતા રહો. ડીહાઈડ્રેશનથી બચવું અનિવાર્ય છે, કારણ કે પાણી એ જીવનનો આધાર છે.
• ઓછું અને નિયમિત સેવન: ઉપવાસ (Shravan Fast) તોડતી વખતે કે ફરાળ કરતી વખતે એકસામટું વધારે ન ખાઓ. થોડું-થોડું કરીને ખાવાનો આગ્રહ રાખો. દિવસમાં ૪-૫ વખત નાના ભાગમાં ફરાળ લેવું વધુ સારું છે, જેથી પેટ પર બોજ ન પડે અને ઊર્જા જળવાઈ રહે. અતિશયતા હંમેશા નુકસાનકારક હોય છે.
• મીઠાઈઓનું પ્રમાણ: ફરાળી મીઠાઈઓ સ્વાદિષ્ટ હોઈ શકે છે, પરંતુ તેમાં ખાંડ અને ઘીનું પ્રમાણ વધારે હોય છે. તેનું સેવન મર્યાદિત માત્રામાં કરવું જોઈએ. સ્વાદના ચક્કરમાં સ્વાસ્થ્યને નુકસાન ન પહોંચાડો.

શ્રાવણ માસ … એક પાવન અવસર છે પોતાની જાતને શિવમય (Shiva) બનાવવાનો. આ ઉપવાસ ફક્ત ધાર્મિક ક્રિયા નથી, પરંતુ શરીર અને મનના શુદ્ધિકરણની, આત્મિક શાંતિની અને પ્રકૃતિ સાથે જોડાવાની એક અનમોલ તક છે.

જો તમે શ્રાવણ માસ (Shravan Month) માટે વિવિધ ફરાળી વાનગીઓ (Farali Recipes) ની સ્વાદિષ્ટ અને સરળ રેસીપીઓ વિશે વધુ જાણવા માંગતા હો, તો

અમને વોટ્સએપ કરો: WhatsApp Us

અથવા આ નંબર પર મેસેજ કરો: +91 9586371294

આ શ્રાવણ માસ (Shravan Month) તમારા માટે સુખમય, શાંતિમય અને ભક્તિમય (Shiva Devotion) બની રહે તેવી શુભકામનાઓ! હર હર મહાદેવ!