શીતળા સાતમ: ઠંડક, સ્વચ્છતા અને માતૃત્વનું પવિત્ર પર્વ
શ્રાવણ મહિનાના કૃષ્ણ પક્ષની સાતમના દિવસે ઉજવાતો “શીતળા સાતમ” (Shitala Satam) નો તહેવાર ગુજરાત સહિત ભારતના અનેક ભાગોમાં ખૂબ જ શ્રદ્ધા અને ઉત્સાહપૂર્વક ઉજવવામાં આવે છે. આ દિવસ શીતળા માતા (Shitala Mata) ને સમર્પિત છે, જેમને શીતળા, ઓરી જેવા રોગોથી રક્ષણ આપતી દેવી તરીકે પૂજવામાં આવે છે. આ પારંપરિક પર્વ (traditional festival) માત્ર ધાર્મિક મહત્વ જ નહીં, પરંતુ આરોગ્ય અને સ્વચ્છતા (health and hygiene) નો પણ અનોખો સંદેશ આપે છે.
શીતળા માતાનું સ્વરૂપ અને મહત્વ
સ્કંદપુરાણ અનુસાર, શીતળા માતાનું વાહન ગધેડો છે અને તેમના હાથમાં કળશ (લોટો), સૂપડું (પંખો), સાવરણી (ઝાડુ) અને લીમડાના પાંદડાં ધારણ કરેલાં દર્શાવવામાં આવે છે. આ પ્રતિકોનું પણ ગહન મહત્વ છે:
- સૂપડું અને સાવરણી: સ્વચ્છતા અને સુઘડતાનું પ્રતીક છે. આ સાધનો દ્વારા સ્વચ્છતા જાળવવાથી રોગોનું પ્રમાણ આપોઆપ ઘટી જાય છે.
- કળશ: ઠંડા જળથી શરીરને ઠંડુ રાખવાનું સૂચવે છે, જે ગરમી સંબંધિત રોગોમાં રાહત આપે છે.
- લીમડાના પાંદડાં: લીમડો તેના ઔષધીય ગુણધર્મો માટે જાણીતો છે, જે ચામડીના રોગો અને ફોડલાને સડતા અટકાવે છે.
- ગધેડો: સહનશીલતા અને સાદગીનું પ્રતીક છે.
શીતળા માતા (Shitala Mata) ને રોગ નિવારક દેવી માનવામાં આવે છે, ખાસ કરીને બાળકોને શીતળા, ઓરી, અછબડા જેવા રોગોથી બચાવવા માટે માતાઓ આ વ્રત કરે છે.
પૂજા વિધિ અને પરંપરાઓ
શીતળા સાતમ (Shitala Satam) ની ઉજવણી એક દિવસ અગાઉથી શરૂ થઈ જાય છે.
રાંધણ છઠ (શીતળા સાતમનો આગલો દિવસ):
આ દિવસે ઘરોમાં વિવિધ પ્રકારની વાનગીઓ બનાવવામાં આવે છે. આ બધી વાનગીઓ રાંધી લીધા પછી, ચૂલો કે ગેસ ઠારી દેવામાં આવે છે. આ દિવસને “રાંધણ છઠ” કહેવાય છે.
શીતળા સાતમ (મુખ્ય દિવસ):
- ચૂલો ઠારવો: શીતળા સાતમ (Shitala Satam) ના દિવસે સવારે વહેલા ઉઠીને સ્ત્રીઓ ઠંડા પાણીથી સ્નાન કરે છે. આ દિવસે ઘરમાં ચૂલો સળગાવવામાં આવતો નથી, અને આગલા દિવસે બનાવેલો વાસી ખોરાક જ ખાવામાં આવે છે. આ પાછળ એવી માન્યતા છે કે શીતળા માતા (Shitala Mata) ને ઠંડો ખોરાક પસંદ છે અને ચૂલો સળગાવવાથી તેઓ કોપાયમાન થાય છે.
- પૂજા: શીતળા માતા (Shitala Mata) ની પૂજા કરવામાં આવે છે. આ માટે ઠંડા પાણીથી સ્નાન કરીને, શીતળા માતાની મૂર્તિ કે ફોટા પર જળ, કંકુ, ચોખા, ફૂલ વગેરે ચઢાવવામાં આવે છે. લીમડાના પાંદડાં પણ ચઢાવવામાં આવે છે. કેટલાક લોકો દીવો કરે છે, પરંતુ ચૂલો સળગાવતા ન હોવાથી દીવો પણ શાંત રાખવામાં આવે છે અથવા ધીનો દીવો કરવામાં આવે છે.
- સાધન પૂજા: આ દિવસે ચૂલા, સગડી, ગેસ જેવા ઘરના સાધનોની પૂજા કરવામાં આવે છે. આ સાધનોને લીપી-ગૂંપીને તેમાં આંબો (નાનો છોડ) રોપવામાં આવે છે. આ પાછળની ભાવના એ છે કે આ સાધનો થકી જ ઘરમાં ભોજન બને છે, અને તેમની કૃતજ્ઞતા વ્યક્ત કરવામાં આવે છે. આંબાના રોપનું રહસ્ય એ છે કે પરિવારને આમ્રવૃક્ષની જેમ શીતળતા અને મીઠાશ મળતી રહે.
- વ્રત કથા: શીતળા માતા (Shitala Mata) ની વ્રત કથા સાંભળવામાં આવે છે અથવા વાંચવામાં આવે છે. આ કથામાં શીતળા માતાના મહિમા અને ભક્તો પ્રત્યેની
તેમની કૃપાનું વર્ણન હોય છે.
શીતળા સાતમની કથા (લોકપ્રિય કથાનો સાર)
એક ગામમાં દેરાણી-જેઠાણી તેની સાસુ સાથે રહેતી હતી. દેરાણી ભલી અને ભોળી હતી, જ્યારે જેઠાણી ઈર્ષાળુ હતી. બંનેના ઘરે એક-એક દીકરો હતો. રાંધણ છઠના દિવસે દેરાણીએ બધી રસોઈ કરીને ચૂલો ઠારી દીધો, જ્યારે જેઠાણીએ ઈર્ષાથી ચૂલો સળગતો રાખ્યો જેથી તેને શીતળા માતા (Shitala Mata) ના દર્શન થાય. મધરાતે શીતળા માતા (Shitala Mata) ફરતા ફરતા જેઠાણીના ઘરે આવ્યા અને સળગતા ચૂલામાં આળોટ્યા, જેનાથી તેમનું શરીર દાઝી ગયું. તેમણે જેઠાણીને શાપ આપ્યો કે “જેવું મારું શરીર બળ્યું, તેવું તારું પેટ બળજો.” આ શાપના કારણે જેઠાણીના દીકરાને શીતળા નીકળ્યા.
નાની વહુએ જ્યારે આ વાત સાંભળી, ત્યારે તે દુઃખી થઈ અને પોતાના દીકરાને ટોપલામાં લઈને શીતળા માતા (Shitala Mata) ને મનાવવા નીકળી પડી. રસ્તામાં તેને એક વાવ મળી જેનું પાણી કોઈ પીતું ન હતું, કારણ કે તે પાણી પીવાથી લોકો મરી જતા હતા. વાવે નાની વહુને કહ્યું કે તે શીતળા માતા (Shitala Mata) ને તેના પાપો વિશે પૂછે. આગળ જતાં તેને બે બળદ મળ્યા જેમની ડોકમાં ઘંટીના પડ બાંધેલા હતા અને તેઓ ઝઘડતા હતા. તેમણે પણ નાની વહુને તેમના દુઃખનું નિવારણ પૂછ્યું. અંતે, નાની વહુને એક વૃદ્ધ ડોશીમા મળ્યા, જે હકીકતમાં શીતળા માતા (Shitala Mata) જ હતા. નાની વહુએ તેમની ખૂબ સેવા કરી, અને ડોશીમા પ્રસન્ન થયા.
ડોશીમાએ નાની વહુને કહ્યું કે તે વાવના પાણીને ચારેય દિશામાં છાંટીને પીવે, જેથી તેના પાપો દૂર થશે. તેમણે બળદોની ડોકમાંથી ઘંટીના પડ છોડાવવાનું કહ્યું, જેથી તેમના પાપોનો પણ નાશ થાય. શીતળા માતા (Shitala Mata) એ નાની વહુની ભક્તિથી પ્રસન્ન થઈને તેના દીકરાને સાજો કર્યો અને આશીર્વાદ આપ્યા. નાની વહુ ઘરે પાછી ફરી અને સુખી થઈ. જેઠાણીએ પોતાની ભૂલ સ્વીકારી અને શીતળા માતા (Shitala Mata) ની ક્ષમા માંગી.
આરોગ્ય અને વૈજ્ઞાનિક મહત્વ
શીતળા સાતમ (Shitala Satam) નો પારંપરિક પર્વ (traditional festival) શ્રાવણ માસના અંત અને ભાદરવા માસના પ્રારંભના સંધિકાળમાં આવે છે. આ સમયગાળો ઋતુ પરિવર્તનનો હોય છે, જ્યારે વાતાવરણમાં ભેજ વધે છે અને વિવિધ રોગો, ખાસ કરીને ચામડીના રોગો અને ચેપી રોગો ફેલાવવાનું જોખમ રહેલું છે.
- વાસી ભોજન: આ દિવસે વાસી ભોજન ખાવાની પરંપરા પાછળ વૈજ્ઞાનિક કારણ એ છે કે આ ઋતુમાં પાચનતંત્ર થોડું નબળું પડે છે. તાજો ખોરાક બનાવવાથી તેમાં જીવાણુઓ ઉત્પન્ન થવાની શક્યતા વધી જાય છે. ઠંડુ અને આગલા દિવસે રાંધેલું ભોજન ખાવાથી પેટ પર ભાર ઓછો પડે છે અને પાચનતંત્ર સ્વસ્થ રહે છે. ઉપરાંત, ચૂલો ન સળગાવવાથી ગરમી ઓછી થાય છે અને ચોમાસામાં ભેજવાળા વાતાવરણમાં આગ સંબંધિત અકસ્માતોનું જોખમ પણ ઘટે છે.
- સ્વચ્છતા: શીતળા માતા (Shitala Mata) ને સ્વચ્છતા અને સુઘડતાના દેવી માનવામાં આવે છે. આ વ્રત દ્વારા આરોગ્ય અને સ્વચ્છતા (health and hygiene) નું મહત્વ સમજાવવામાં આવે છે, જે રોગમુક્ત જીવન માટે આવશ્યક છે.
શીતળા સાતમની પ્રમુખ વાનગીઓ (વેજીટેરિયન)
રાંધણ છઠના દિવસે શીતળા સાતમ (Shitala Satam) માટે ખાસ વાનગીઓ બનાવવામાં આવે છે, જે બીજા દિવસે ઠંડી કરીને ખાવામાં આવે છે. આ બધી વાનગીઓ શાકાહારી હોય છે. કેટલીક લોકપ્રિય વાનગીઓ:
- દહીં ભાત: દહીં અને ભાતનું મિશ્રણ, જે ઠંડુ અને પૌષ્ટિક હોય છે.
- થેપલા: મેથીના થેપલા, જે લાંબા સમય સુધી સારા રહે છે.
- વડા: અડદની દાળના વડા કે મગના વડા, જે ઠંડા પણ સ્વાદિષ્ટ લાગે છે.
- મીઠાઈઓ: લાડુ, સુખડી, શીરો વગેરે જેવી મીઠાઈઓ પણ બનાવવામાં આવે છે.
- રાયતું મરચાં: દહીં અને લીલા મરચાંનું રાયતું, જે વાસી ખોરાક સાથે સ્વાદિષ્ટ લાગે છે.
- કારેલાનું શાક: કેટલાક ઘરોમાં કારેલાનું શાક પણ બનાવવામાં આવે છે, જે લાંબા સમય સુધી ટકે છે.
- દાળ-ઢોકળી: કેટલાક વિસ્તારોમાં દાળ-ઢોકળી પણ બનાવવામાં આવે છે, જે ઠંડી પણ ખાઈ શકાય છે.
આ બધી વાનગીઓ રાંધણ છઠના દિવસે રાત્રે બનાવીને ઠંડી થવા દેવામાં આવે છે, અને શીતળા સાતમ (Shitala Satam) ના દિવસે સવારે પૂજા કર્યા પછી તેનો પ્રસાદ તરીકે અને ભોજન તરીકે ઉપયોગ થાય છે.
નિષ્કર્ષ
શીતળા સાતમ (Shitala Satam) નો પારંપરિક પર્વ (traditional festival) માત્ર ધાર્મિક માન્યતાઓ પૂરતો સીમિત નથી, પરંતુ તે આરોગ્ય અને સ્વચ્છતા (health and hygiene) અને પ્રકૃતિ સાથેના આપણા જોડાણને પણ ઉજાગર કરે છે. આ પર્વ આપણને શીખવે છે કે કેવી રીતે પ્રકૃતિના બદલાતા ચક્ર સાથે અનુકૂલન સાધીને સ્વસ્થ અને સુખી જીવન જીવી શકાય. શીતળા માતા (Shitala Mata) ના આશીર્વાદથી સૌનું કલ્યાણ થાય અને પરિવારમાં સુખ-શાંતિ જળવાઈ રહે તેવી ભાવના સાથે આ પવિત્ર પર્વની ઉજવણી કરવામાં આવે છે.
ભાઈ-બહેનના પવિત્ર સંબંધની અમૂલ્ય ભેટ: રક્ષાબંધન માટે પ્રેમથી બનાવેલી મીઠાઈઓ Raksha Bandhan Sweets
