૧૫મી ઓગસ્ટ (Independence Day). ભારતીયો માટે આ માત્ર કેલેન્ડરની એક તારીખ નથી. આ એક જીવંત અહેસાસ છે, એક ધબકતી લાગણી છે, અને કરોડો લોકોના ત્યાગ, બલિદાન અને અદમ્ય સાહસની અમર ગાથા છે. આ એ દિવસ છે જ્યારે ભારતે લગભગ ૨૦૦ વર્ષની બ્રિટિશ ગુલામીની સાંકળો તોડીને સ્વતંત્રતાના ખુલ્લા આકાશમાં શ્વાસ લીધો હતો. આ એ દિવસ છે જ્યારે એક પ્રાચીન સંસ્કૃતિએ આધુનિક રાષ્ટ્ર તરીકે પોતાનો પુનર્જન્મ કર્યો. પંડિત જવાહરલાલ નેહરુના શબ્દોમાં, આ “ભાગ્ય સાથેનો કરાર” (Tryst with Destiny) હતો, જેની રાહ પેઢીઓથી જોવાઈ રહી હતી.
આ બ્લોગ લેખમાં, આપણે માત્ર સ્વતંત્રતા દિવસની ઉજવણીની વાત નહીં કરીએ, પરંતુ એ ગાથાના ઊંડાણમાં ઉતરીશું જેણે આ દિવસને શક્ય બનાવ્યો. આપણે એ બીજને શોધીશું જેમાંથી ક્રાંતિનો વટવૃક્ષ ઉગ્યો, એ નદીઓના પ્રવાહને સમજીશું જેણે આઝાદીના સાગરને ભર્યો, અને એ અસંખ્ય નાયકો અને નાયિકાઓના જીવનને સ્પર્શીશું જેમણે પોતાના રક્તથી સ્વતંત્રતાનો ઇતિહાસ લખ્યો. આ સફર ૧૮૫૭ના પ્રથમ સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામ (Freedom Struggle) થી શરૂ થઈને ગાંધીજી (Mahatma Gandhi) ના સત્યાગ્રહ, ક્રાંતિકારીઓના બલિદાન અને અંતે ભાગલાની વેદના સાથે મળેલી આઝાદી સુધીની છે. તો ચાલો, આ ઐતિહાસિક સફર શરૂ કરીએ અને સમજીએ કે ૧૫મી ઓગસ્ટનું સાચું મહત્વ શું છે.
ભાગ ૧: અસંતોષના અંગારા (૧૭૫૭-૧૮૫૭)
ભારતમાં બ્રિટિશ શાસનનો પાયો એક જ દિવસમાં નહોતો નંખાયો. તે એક લાંબી અને કપટપૂર્ણ પ્રક્રિયા હતી. ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપની, જે વેપાર કરવાના બહાને ભારતમાં આવી હતી, તેણે ધીમે ધીમે ભારતીય રાજકારણમાં દખલગીરી શરૂ કરી.
પ્લાસી અને બક્સરનું યુદ્ધ: ગુલામીનો શિલાન્યાસ
૧૭૫૭માં થયેલું પ્લાસીનું યુદ્ધ એક નિર્ણાયક વળાંક હતો. આ યુદ્ધ શક્તિથી નહીં, પરંતુ ષડયંત્રથી જીતવામાં આવ્યું હતું. નવાબ સિરાજ-ઉદ-દૌલાના સેનાપતિ મીર જાફરને દગો કરવા માટે લલચાવીને રોબર્ટ ક્લાઈવે બંગાળ પર કબજો જમાવ્યો. આ વિજયે કંપનીને ભારતમાં રાજકીય સત્તાનો સ્વાદ ચખાડ્યો. ત્યારબાદ ૧૭૬૪માં બક્સરના યુદ્ધમાં મળેલી જીતે આ સત્તાને વધુ મજબૂત બનાવી. આ યુદ્ધ પછી, કંપનીને બંગાળ, બિહાર અને ઓરિસ્સામાંથી મહેસૂલ (દીવાની) ઉઘરાવવાનો અધિકાર મળ્યો, જેણે ભારતના આર્થિક શોષણનો માર્ગ ખોલી દીધો.
આર્થિક શોષણ અને “ધનનો નિકાલ” (Drain of Wealth)
કંપનીનું મુખ્ય ધ્યેય ભારતને લૂંટીને બ્રિટનને સમૃદ્ધ બનાવવાનું હતું. દાદાભાઈ નવરોજીએ તેમની “ડ્રેન થિયરી” માં આ શોષણને ખૂબ જ સચોટ રીતે સમજાવ્યું છે. ભારતના કાચા માલને સસ્તા ભાવે બ્રિટન લઈ જવામાં આવતો અને ત્યાંથી તૈયાર થયેલો માલ ભારતના બજારોમાં ઊંચા ભાવે વેચવામાં આવતો. આનાથી ભારતના પરંપરાગત ઉદ્યોગો, ખાસ કરીને કાપડ ઉદ્યોગ, સંપૂર્ણપણે નાશ પામ્યા. ખેડૂતો પર ભારે કરવેરા લાદવામાં આવ્યા, જેના કારણે તેઓ ગરીબી અને દેવાના બોજ નીચે દબાઈ ગયા. આ આર્થિક શોષણે ભારતીય જનતામાં ઊંડો અસંતોષ પેદા કર્યો.
રાજકીય અને સામાજિક હસ્તક્ષેપ
કંપનીએ ભારતીય રાજ્યોને હડપવા માટે વિવિધ નીતિઓ અપનાવી. લોર્ડ વેલેસ્લીની ‘સહાયક સંધિ’ (Subsidiary Alliance) અને લોર્ડ ડેલહાઉસીની ‘ખાલસા નીતિ’ (Doctrine of Lapse) એ ભારતીય શાસકોના રાજ્યો છીનવી લેવાના મુખ્ય હથિયારો હતા. ઝાંસી, સતારા, નાગપુર જેવા અનેક રાજ્યો આ નીતિનો ભોગ બન્યા. આ સિવાય, બ્રિટિશરોએ ભારતીય સામાજિક અને ધાર્મિક પ્રથાઓમાં પણ દખલગીરી શરૂ કરી, જેણે રૂઢિચુસ્ત ભારતીયોને તેમના વિરોધી બનાવી દીધા. આ બધા કારણોએ મળીને એક એવો જ્વલનશીલ માહોલ બનાવ્યો જેને માત્ર એક ચિનગારીની જરૂર હતી.
ભાગ ૨: ૧૮૫૭નો મહાસંગ્રામ (1857 Revolt) – પ્રથમ યુદ્ધની જ્વાળા
એ ચિનગારીનું કામ કર્યું ચરબીવાળા કારતૂસોએ. સૈનિકોને એવી રાઈફલો આપવામાં આવી જેમાં કારતૂસને ભરતા પહેલા દાંતથી તોડવી પડતી હતી. સૈનિકોમાં એવી અફવા ફેલાઈ કે આ કારતૂસોમાં ગાય અને ડુક્કરની ચરબીનો ઉપયોગ થયો છે, જે હિન્દુ અને મુસ્લિમ બંને સૈનિકોના ધર્મને ભ્રષ્ટ કરનારું હતું.
મંગલ પાંડેનું બલિદાન અને વિદ્રોહનો ફેલાવો
૨૯ માર્ચ, ૧૮૫૭ના રોજ, બંગાળના બૈરકપુર છાવણીમાં, મંગલ પાંડે નામના એક સૈનિકે આ કારતૂસોનો ઉપયોગ કરવાનો ઇનકાર કર્યો અને બ્રિટિશ અધિકારીઓ પર હુમલો કર્યો. ભલે તેમને ફાંસી આપવામાં આવી, પરંતુ તેમના બલિદાને વિદ્રોહની આગને ભડકાવી દીધી. ૧૦ મે, ૧૮૫૭ના રોજ, મેરઠના સૈનિકોએ ખુલ્લો બળવો પોકાર્યો અને દિલ્હી તરફ કૂચ કરી. તેમણે બહાદુર શાહ ઝફરને ભારતના સમ્રાટ જાહેર કર્યા.
સંગ્રામના મુખ્ય કેન્દ્રો અને નાયકો
જોતજોતામાં આ વિદ્રોહ કાનપુર, લખનઉ, ઝાંસી, ગ્વાલિયર, અને બિહાર જેવા વિસ્તારોમાં ફેલાઈ ગયો.
કાનપુરમાં, નાના સાહેબ પેશ્વા અને તેમના સેનાપતિ તાત્યા ટોપેએ નેતૃત્વ સંભાળ્યું.
લખનઉમાં, બેગમ હઝરત મહલે બ્રિટિશરોને ભારે પડકાર આપ્યો.
ઝાંસીમાં, રાણી લક્ષ્મીબાઈએ “મૈં અપની ઝાંસી નહીં દૂંગી” ના નારા સાથે અપ્રતિમ શૌર્ય બતાવ્યું. તેમનું વીરત્વ આજે પણ ભારતીય નારીશક્તિનું પ્રેરણા સ્ત્રોત છે.
બિહારમાં, જગદીશપુરના જમીનદાર કુંવર સિંહે ૮૦ વર્ષની ઉંમરે પણ યુવાનોને શરમાવે તેવું પરાક્રમ બતાવ્યું.
વિદ્રોહની નિષ્ફળતા અને તેના પરિણામો
આટલા વ્યાપક હોવા છતાં, આ સંગ્રામ નિષ્ફળ ગયો. તેના મુખ્ય કારણો હતા: કેન્દ્રીય નેતૃત્વનો અભાવ, સંગઠનની કમી, આધુનિક શસ્ત્રોની અછત, અને બળવો સમગ્ર ભારતમાં ન ફેલાવો. બ્રિટિશરો પાસે શ્રેષ્ઠ સૈન્ય અને સંસાધનો હતા. તેમણે અત્યંત ક્રૂરતાપૂર્વક આ વિદ્રોહને દબાવી દીધો.
પરંતુ, ૧૮૫૭નો મહાસંગ્રામ (1857 Revolt) સંપૂર્ણપણે વ્યર્થ નહોતો ગયો. તેના દૂરગામી પરિણામો આવ્યા. ભારતમાં ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીના શાસનનો અંત આવ્યો અને ભારત સીધું બ્રિટિશ તાજ હેઠળ આવ્યું. સૌથી મહત્વનું, આ સંગ્રામે ભારતીયોના મનમાં રાષ્ટ્રવાદની એવી ભાવના જગાવી જેણે ભવિષ્યના સ્વતંત્રતા આંદોલનનો પાયો નાખ્યો. તે એ વાતનો પુરાવો હતો કે ભારતીયો એક થઈને બ્રિટિશ શાસનને પડકારી શકે છે.
ભાગ ૩: રાષ્ટ્રવાદનો ઉદય અને કોંગ્રેસની સ્થાપના (૧૮૫૮-૧૯૦૫)
૧૮૫૭ પછીના ભારતમાં એક નવી રાજકીય ચેતનાનો ઉદય થયો. અંગ્રેજી શિક્ષણ પામેલો એક મધ્યમ વર્ગ ઉભરી આવ્યો, જેણે પશ્ચિમી લોકશાહી અને રાષ્ટ્રવાદના વિચારોને આત્મસાત કર્યા. આ વર્ગે સમજ્યું કે સશસ્ત્ર વિદ્રોહને બદલે સંગઠિત રાજકીય આંદોલન દ્વારા જ અધિકારો મેળવી શકાશે.
ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસની સ્થાપના (૧૮૮૫)
આ વિચારના ફળસ્વરૂપે, ૧૮૮૫માં એક નિવૃત્ત બ્રિટિશ અધિકારી, એ. ઓ. હ્યુમની પહેલથી ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસની સ્થાપના થઈ. તેનું પ્રથમ અધિવેશન મુંબઈમાં યોજાયું, જેમાં વ્યોમેશ ચંદ્ર બેનર્જી પ્રમુખ બન્યા. શરૂઆતમાં, કોંગ્રેસનો ઉદ્દેશ્ય બ્રિટિશ સરકાર સમક્ષ ભારતીયોની સમસ્યાઓ અને માગણીઓને બંધારણીય રીતે રજૂ કરવાનો હતો.
નરમપંથીઓનો યુગ (૧૮૮૫-૧૯૦૫)
કોંગ્રેસના પ્રારંભિક નેતાઓ, જેવા કે દાદાભાઈ નવરોજી (ભારતના બુલંદ અવાજ), ફિરોઝશાહ મહેતા, અને ગોપાલ કૃષ્ણ ગોખલે, બ્રિટિશ ન્યાયપ્રણાલીમાં વિશ્વાસ ધરાવતા હતા. તેમની કાર્યપદ્ધતિને ‘ત્રણ P’ – Prayer (પ્રાર્થના), Petition (અરજી), અને Protest (વિરોધ) તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. તેઓ માનતા હતા કે ધીમે ધીમે સુધારા દ્વારા જ ભારત સ્વશાસન તરફ આગળ વધી શકે છે. તેમણે ભારતીયોમાં રાજકીય જાગૃતિ ફેલાવવામાં અને બ્રિટિશ શોષણને ઉજાગર કરવામાં મહત્વનો ફાળો આપ્યો.
ભાગ ૪: ગરમપંથીઓનો ઉદય અને બંગાળના ભાગલા (૧૯૦૫-૧૯૧૫)
નરમપંથીઓની ધીમી અને વિનંતીભરી નીતિઓથી કોંગ્રેસનો એક યુવા વર્ગ અસંતુષ્ટ હતો. તેઓ માનતા હતા કે આઝાદી ભીખમાં નહીં, પણ સંઘર્ષથી જ મળશે. આ વિચારધારાને ગરમપંથી (Extremist) વિચારધારા તરીકે ઓળખવામાં આવી.
બંગાળના ભાગલા (૧૯૦૫) અને સ્વદેશી આંદોલન
આ દરમિયાન, વાઇસરોય લોર્ડ કર્ઝને વહીવટી સુવિધાના બહાના હેઠળ ૧૯૦૫માં બંગાળના ભાગલા પાડ્યા. તેનો અસલી હેતુ હિન્દુ અને મુસ્લિમો વચ્ચે ભાગલા પાડીને વધી રહેલા રાષ્ટ્રવાદને કચડી નાખવાનો હતો. આ ઘટનાએ આખા દેશમાં રોષની લાગણી ફેલાવી દીધી. ભાગલાના વિરોધમાં સ્વદેશી અને બહિષ્કાર આંદોલન શરૂ થયું. લોકોએ વિદેશી માલનો બહિષ્કાર કર્યો અને સ્વદેશી વસ્તુઓ અપનાવી. ઠેર ઠેર વિદેશી કપડાંની હોળી કરવામાં આવી. આ આંદોલને રાષ્ટ્રીય શિક્ષણ અને રાષ્ટ્રીય ઉદ્યોગોને પ્રોત્સાહન આપ્યું.
લાલ-બાલ-પાલની ત્રિપુટી
આ આંદોલન દરમિયાન ત્રણ નેતાઓ રાષ્ટ્રીય સ્તરે ઉભરી આવ્યા: પંજાબના લાલા લજપત રાય, મહારાષ્ટ્રના બાલ ગંગાધર તિલક, અને બંગાળના બિપિન ચંદ્ર પાલ. આ ત્રિપુટી ‘લાલ-બાલ-પાલ’ તરીકે પ્રખ્યાત થઈ. તિલકે ગર્જના કરી, “સ્વરાજ મારો જન્મસિદ્ધ અધિકાર છે અને હું તેને મેળવીને જ રહીશ.” આ નારાએ દેશના યુવાનોમાં નવી ઉર્જાનો સંચાર કર્યો.
ક્રાંતિકારી આંદોલનનો પ્રથમ તબક્કો
આ જ સમયગાળામાં, કેટલાક યુવાનોએ સશસ્ત્ર ક્રાંતિનો માર્ગ અપનાવ્યો. બંગાળમાં અનુશીલન સમિતિ અને જુગાંતર જેવી ગુપ્ત સંસ્થાઓની સ્થાપના થઈ. ખુદીરામ બોઝ અને પ્રફુલ્લ ચાકી જેવા યુવાનોએ બ્રિટિશ અધિકારીઓ પર હુમલા કર્યા અને હસતા મુખે ફાંસીના માંચડે ચડી ગયા. તેમનો માર્ગ ભલે હિંસક હતો, પરંતુ દેશ માટે તેમનું સમર્પણ અજોડ હતું.
ભાગ ૫: ગાંધીયુગ (Gandhian Era) – સત્ય અને અહિંસાનું શસ્ત્ર (૧૯૧૫-૧૯૪૭)
૧૯૧૫માં, દક્ષિણ આફ્રિકામાં રંગભેદ સામે સફળ સત્યાગ્રહ કરીને મોહનદાસ કરમચંદ ગાંધીજી (Mahatma Gandhi) ભારત પાછા ફર્યા. તેમના આગમનથી ભારતીય સ્વતંત્રતા સંગ્રામને એક નવી દિશા અને નવી ઉર્જા મળી. ગાંધીજીએ સત્ય, અહિંસા, અને સત્યાગ્રહના સિદ્ધાંતો પર આધારિત એક એવું આંદોલન શરૂ કર્યું જેમાં દેશના સામાન્યમાં સામાન્ય માણસ, ખેડૂત, મજૂર, અને સ્ત્રીઓ પણ જોડાઈ શક્યા.
પ્રારંભિક સત્યાગ્રહો: ચંપારણ, ખેડા અને અમદાવાદ
ભારતમાં આવ્યા પછી, ગાંધીજીએ તેમના સત્યાગ્રહના શસ્ત્રનું પરીક્ષણ ત્રણ સ્થાનિક આંદોલનોમાં કર્યું:
ચંપારણ સત્યાગ્રહ (૧૯૧૭): બિહારના ચંપારણમાં અંગ્રેજ બગીચા માલિકો ખેડૂતોને ગળીની ખેતી કરવા માટે મજબૂર કરતા હતા. ગાંધીજીએ ત્યાં જઈને ખેડૂતોને ન્યાય અપાવ્યો. આ ભારતમાં તેમનો પ્રથમ સફળ સત્યાગ્રહ હતો.
અમદાવાદ મિલ સત્યાગ્રહ (૧૯૧૮): અમદાવાદના મિલ મજૂરો અને માલિકો વચ્ચે પગાર વધારાને લઈને વિવાદ હતો. ગાંધીજીએ મજૂરોના પક્ષે ભૂખ હડતાળ કરી અને તેમને સફળતા અપાવી.
ખેડા સત્યાગ્રહ (૧૯૧૮): ગુજરાતના ખેડા જિલ્લામાં પાક નિષ્ફળ જવા છતાં સરકાર ખેડૂતો પાસેથી જબરદસ્તી મહેસૂલ વસૂલતી હતી. ગાંધીજી અને સરદાર પટેલે ખેડૂતોને ‘ના-કર’ આંદોલન માટે પ્રેરિત કર્યા અને અંતે સરકારને ઝૂકવું પડ્યું.
આ સફળતાઓએ ગાંધીજીને એક રાષ્ટ્રીય નેતા તરીકે સ્થાપિત કર્યા અને લોકોમાં તેમના અહિંસક માર્ગ પ્રત્યે વિશ્વાસ જગાવ્યો.
અસહકાર આંદોલન (૧૯૨૦-૨૨)
જલિયાંવાલા બાગ હત્યાકાંડ અને રોલેટ એક્ટના વિરોધમાં, ગાંધીજીએ ૧૯૨૦માં અસહકાર આંદોલન શરૂ કર્યું. આ આંદોલનનો ઉદ્દેશ્ય બ્રિટિશ સરકાર સાથે કોઈપણ પ્રકારનો સહયોગ ન કરવાનો હતો. હજારો વિદ્યાર્થીઓએ શાળાઓ અને કોલેજો છોડી દીધી, વકીલોએ કોર્ટનો બહિષ્કાર કર્યો, અને લોકોએ સરકારી નોકરીઓમાંથી રાજીનામા આપ્યા. આ આંદોલને બ્રિટિશ શાસનના પાયા હચમચાવી દીધા. પરંતુ, ૧૯૨૨માં ચૌરી-ચૌરા ખાતે થયેલી હિંસક ઘટનાને કારણે ગાંધીજીએ આંદોલન પાછું ખેંચી લીધું.
સવિનય કાનૂન ભંગ અને દાંડી કૂચ (૧૯૩૦)
૧૯૩૦માં, ગાંધીજીએ સવિનય કાનૂન ભંગ આંદોલન શરૂ કર્યું. તેની શરૂઆત ઐતિહાસિક દાંડી કૂચથી થઈ. ગાંધીજીએ સાબરમતી આશ્રમથી દાંડી સુધી પગપાળા યાત્રા કરીને મીઠાના અન્યાયી કાયદાનો ભંગ કર્યો. મીઠું, જે દરેક સામાન્ય માણસની જરૂરિયાત હતું, તેને પ્રતીક બનાવીને ગાંધીજીએ આખા દેશને આંદોલનમાં જોડી દીધો. આ આંદોલને દુનિયાભરનું ધ્યાન ખેંચ્યું.
ભારત છોડો આંદોલન (૧૯૪૨)
બીજા વિશ્વયુદ્ધ દરમિયાન, ગાંધીજીએ અંગ્રેજોને ભારતમાંથી સંપૂર્ણપણે હાંકી કાઢવા માટે અંતિમ આહ્વાન કર્યું. ૮ ઓગસ્ટ, ૧૯૪૨ના રોજ, મુંબઈના ગોવાલિયા ટેન્ક મેદાનમાંથી તેમણે “કરો યા મરો” (Do or Die) નો નારો આપ્યો અને ભારત છોડો આંદોલનની જાહેરાત કરી. આ એક સ્વયંભૂ આંદોલન હતું. ગાંધીજી સહિત તમામ મોટા નેતાઓની ધરપકડ કરી લેવામાં આવી, પરંતુ લોકોએ જાતે જ આંદોલન ચાલુ રાખ્યું. આ આંદોલને સ્પષ્ટ કરી દીધું કે હવે ભારતીયો સંપૂર્ણ સ્વતંત્રતાથી ઓછું કંઈપણ સ્વીકારવા તૈયાર નથી.
ભાગ ૬: સંગ્રામની સમાંતર ધારાઓ
ગાંધીજીના અહિંસક આંદોલનની સાથે સાથે, સ્વતંત્રતા સંગ્રામની અન્ય ધારાઓ પણ વહેતી રહી, જેમણે આઝાદીની લડતને વધુ વેગ આપ્યો.
ક્રાંતિકારીઓનો બીજો તબક્કો: ભગતસિંહ અને સાથીઓ
આ સમયગાળામાં ભગતસિંહ, સુખદેવ, રાજગુરુ, અને ચંદ્રશેખર આઝાદ જેવા ક્રાંતિકારીઓએ દેશના યુવાનોને પ્રેરણા આપી. તેમનો ઉદ્દેશ્ય માત્ર અંગ્રેજોને ડરાવવાનો નહોતો, પરંતુ સમાજવાદી ક્રાંતિ દ્વારા એક શોષણમુક્ત સમાજની સ્થાપના કરવાનો હતો. ભગતસિંહે એસેમ્બલીમાં બોમ્બ ફેંકીને અને “ઇન્કલાબ ઝિંદાબાદ” નો નારો આપીને બહેરી બ્રિટિશ સરકાર સુધી પોતાનો અવાજ પહોંચાડ્યો. ૨૩ માર્ચ, ૧૯૩૧ના રોજ, આ ત્રણ વીરોએ હસતા મુખે ફાંસીને વ્હાલ કરી, જેણે તેમને અમર બનાવી દીધા.
સુભાષચંદ્ર બોઝ અને આઝાદ હિન્દ ફોજ (Azad Hind Fauj)
ગાંધીજી સાથે વૈચારિક મતભેદોને કારણે કોંગ્રેસમાંથી અલગ થઈને સુભાષચંદ્ર બોઝ (નેતાજી) એ એક અલગ માર્ગ અપનાવ્યો. તેઓ માનતા હતા કે દુશ્મનના દુશ્મનની મદદથી આઝાદી મેળવી શકાય છે. તેઓ રહસ્યમય રીતે ભારતમાંથી ભાગીને જર્મની અને પછી જાપાન પહોંચ્યા. ત્યાં તેમણે રાસબિહારી બોઝ દ્વારા સ્થાપિત આઝાદ હિન્દ ફોજ (Indian National Army – INA) નું નેતૃત્વ સંભાળ્યું. તેમણે “તુમ મુજે ખૂન દો, મૈં તુમ્હે આઝાદી દૂંગા” અને “દિલ્હી ચલો” જેવા નારા આપીને સૈનિકોમાં જોશ ભર્યો. ભલે આઝાદ હિન્દ ફોજ દિલ્હી સુધી ન પહોંચી શકી, પરંતુ તેમના સૈનિકો પર લાલ કિલ્લામાં ચાલેલા મુકદ્દમાએ આખા દેશમાં દેશભક્તિની એવી લહેર ઉભી કરી કે બ્રિટિશ સરકારને નમતું જોખવું પડ્યું.
અન્ય મહાનુભાવોનું યોગદાન
આ લડતમાં સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલ જેવા લોખંડી પુરુષનું યોગદાન પણ અવિસ્મરણીય છે, જેમણે બારડોલી સત્યાગ્રહનું નેતૃત્વ કર્યું અને આઝાદી પછી ૫૬૨ દેશી રજવાડાઓનું ભારતમાં વિલીનીકરણ કરીને અખંડ ભારતનું નિર્માણ કર્યું. ડૉ. બાબાસાહેબ આંબેડકરે સામાજિક ન્યાય માટે સંઘર્ષ કર્યો અને સ્વતંત્ર ભારતના બંધારણનું ઘડતર કરીને કરોડો દલિતો અને વંચિતોને સમાનતાનો અધિકાર અપાવ્યો.
ભાગ ૭: અંતિમ અધ્યાય – આઝાદી અને વિભાજનની વેદના
બીજા વિશ્વયુદ્ધ પછી બ્રિટન આર્થિક રીતે ભાંગી પડ્યું હતું અને ભારતમાં શાસન ચાલુ રાખવું તેમના માટે મુશ્કેલ બની ગયું હતું. ભારતમાં પણ આઝાદીની માગણી ચરમસીમાએ હતી. આખરે, બ્રિટિશ સરકારે ભારતને આઝાદી આપવાનો નિર્ણય કર્યો.
માઉન્ટબેટન યોજના અને ભાગલાનો સ્વીકાર
પરંતુ આઝાદી સાથે એક ભયાનક વેદના પણ જોડાયેલી હતી. મોહમ્મદ અલી ઝીણાની મુસ્લિમ લીગ અલગ રાષ્ટ્ર પાકિસ્તાનની માગ પર અડગ હતી. દેશમાં ભયંકર કોમી રમખાણો ફાટી નીકળ્યા. આ હિંસાને રોકવા માટે, કોંગ્રેસના નેતાઓએ ભારે હૃદયે દેશના ભાગલાનો સ્વીકાર કર્યો. લોર્ડ માઉન્ટબેટને ‘માઉન્ટબેટન યોજના’ હેઠળ ભારત અને પાકિસ્તાન એમ બે દેશોના નિર્માણનો પ્રસ્તાવ મૂક્યો, જેનો બંને પક્ષોએ સ્વીકાર કર્યો.
મધ્યરાત્રિનો સૂર્યોદય: “ભાગ્ય સાથેનો કરાર”
૧૪ ઓગસ્ટ, ૧૯૪૭ની મધ્યરાત્રિએ પાકિસ્તાન એક અલગ રાષ્ટ્ર બન્યું. અને ૧૫મી ઓગસ્ટ (Independence Day), ૧૯૪૭ની મધ્યરાત્રિએ, જ્યારે દુનિયા સૂઈ રહી હતી, ત્યારે ભારત સ્વતંત્રતા અને જીવન માટે જાગી રહ્યું હતું. દિલ્હીમાં સંસદ ભવનના સેન્ટ્રલ હોલમાં, ભારતના પ્રથમ વડાપ્રધાન પંડિત જવાહરલાલ નેહરુએ તેમનું ઐતિહાસિક ભાષણ “Tryst with Destiny” આપ્યું. તેમણે કહ્યું, “આપણે એક એવા ભાગ્ય સાથે કરાર કર્યો હતો, અને હવે સમય આવ્યો છે કે આપણે આપણું વચન પૂર્ણ કરીએ… આજે આપણે દુર્ભાગ્યના એક યુગનો અંત કરી રહ્યા છીએ અને ભારત ફરીથી પોતાને શોધી રહ્યું છે.”
વિભાજનની ત્રાસદી
આઝાદીનો આનંદ અપાર હતો, પરંતુ વિભાજન (Partition) ની પીડા તેનાથી પણ વધુ ગંભીર હતી. ઇતિહાસના સૌથી મોટા સ્થળાંતરમાં લાખો લોકો પોતાના ઘર, જમીન, અને પ્રિયજનોને છોડીને સરહદની આરપાર જવા માટે મજબૂર થયા. આ દરમિયાન થયેલી હિંસામાં લાખો લોકો માર્યા ગયા. આઝાદીની સવાર લોહીથી લથબથ હતી. આ એ કિંમત હતી જે દેશે આઝાદી માટે ચૂકવી હતી.
ઉપસંહાર: સ્વતંત્રતાનો સાચો અર્થ
૧૫મી ઓગસ્ટ એ માત્ર બ્રિટિશ શાસનમાંથી મુક્તિનો દિવસ નથી. તે આપણને આપણા ભવ્ય ભૂતકાળની યાદ અપાવે છે અને ભવિષ્ય માટેની આપણી જવાબદારીઓનું ભાન કરાવે છે. તે આપણને યાદ અપાવે છે કે આ આઝાદી કેટલા બલિદાનો પછી મળી છે.
આજે, આઝાદીના સાત દાયકા પછી, આપણે વિજ્ઞાન, ટેકનોલોજી, કૃષિ અને ઉદ્યોગમાં ઘણી પ્રગતિ કરી છે. પરંતુ હજુ પણ ગરીબી, નિરક્ષરતા, ભ્રષ્ટાચાર, જાતિવાદ, અને કોમવાદ જેવી સમસ્યાઓ આપણા દેશ સામે પડકાર બનીને ઉભી છે.
સ્વતંત્રતાનો સાચો અર્થ ત્યારે જ સાર્થક થશે જ્યારે દેશનો દરેક નાગરિક ગરીબી અને ભૂખમરાથી મુક્ત હશે. જ્યારે દરેક બાળકને સારું શિક્ષણ મળશે. જ્યારે દરેક સ્ત્રી સુરક્ષિત અને સન્માનિત અનુભવશે. અને જ્યારે આપણે ધર્મ અને જાતિના ભેદભાવથી ઉપર ઉઠીને માત્ર “ભારતીય” તરીકે એક થઈશું.
આપણા સ્વતંત્રતા સેનાનીઓએ એક એવા ભારતનું સપનું જોયું હતું જે સમૃદ્ધ, શક્તિશાળી, અને ન્યાયી હોય. એ સપનાને સાકાર કરવાની જવાબદારી હવે આપણી છે. ચાલો, આ સ્વતંત્રતા દિવસે આપણે સૌ સંકલ્પ લઈએ કે આપણે એક જવાબદાર નાગરિક બનીશું અને આપણા દેશને વધુ ઊંચાઈઓ પર લઈ જવામાં આપણું યોગદાન આપીશું.
