હાંડવો – પ્રાચીન પણ પોષક
હાંડવો (Handvo), ગુજરાતની પરંપરાગત (Traditional Food) અને ખૂબ જ પ્રિય વાનગી છે. તે માત્ર સ્વાદિષ્ટ જ નથી, પરંતુ તેના પ્રાચીન મૂળ અને પોષક ગુણધર્મોને કારણે “પ્રાચીન પણ પોષક” એવું નામ સાર્થક ઠરે છે. ચાલો, હાંડવા ના ઇતિહાસથી માંડીને તેની વિગતવાર રેસીપી (Recipe) સુધીની સંપૂર્ણ માહિતી મેળવીએ.
હાંડવો ક્યાંથી આવ્યું અને તેનો ઇતિહાસ
હાંડવો (Handvo) એ ગુજરાતના સૌરાષ્ટ્ર અને ઉત્તર ગુજરાત પ્રદેશમાં ઉદ્ભવેલી એક પારંપરિક વાનગી છે. આ વાનગીનો ઇતિહાસ ઘણો જૂનો છે અને તે ગુજરાતી ભોજન સંસ્કૃતિનો અભિન્ન અંગ છે. પ્રાચીન સમયથી ભારતમાં આથો લાવીને તૈયાર થતી વાનગીઓનું ખૂબ મહત્વ રહ્યું છે, કારણ કે તે પાચન માટે સરળ હોય છે અને પોષક તત્વોની ઉપલબ્ધતા વધારે છે. હાંડવો પણ આ જ પરંપરાનો એક ભાગ છે.
નામકરણ: ‘હાંડવો‘ શબ્દ ‘હાંડવી’ પરથી આવ્યો હોઈ શકે છે, જે એક પ્રકારની બાફીને બનતી વાનગી છે. અથવા, ‘હાંડવો‘ નામ તેને પરંપરાગત રીતે ‘હાંડવી’ કે ‘હાંડવા’ (એક પ્રકારનું માટીનું વાસણ) માં ધીમા તાપે શેકીને બનાવવાની પદ્ધતિ પરથી આવ્યું છે.
પરંપરાગત રીત: ભૂતકાળમાં, હાંડવો (Handvo) મુખ્યત્વે ગામડાઓમાં, લાકડાના ચૂલા પર, માટીના વાસણમાં (ઘણીવાર ઘાસ અથવા લાકડાના ભૂસાથી ભરેલા ખાડામાં) ધીમા તાપે શેકીને બનાવવામાં આવતો હતો. આ પદ્ધતિ હાંડવા ને તેની અનન્ય સ્મોકી ફ્લેવર અને ક્રિસ્પી પોપડો આપતી હતી. સમય જતાં, રસોઈ પદ્ધતિઓ આધુનિક બની, અને હવે હાંડવો ઓવન, પ્રેશર કુકર કે જાડા તળિયાવાળી કડાઈમાં બનાવવામાં આવે છે.
પોષક મહત્વ: હાંડવો (Handvo) માત્ર તેના સ્વાદ માટે જ નહીં, પરંતુ તેના ઉચ્ચ પોષક મૂલ્ય માટે પણ જાણીતો છે. તે દાળ (કઠોળ) અને ચોખાના મિશ્રણમાંથી બને છે, જે તેને પ્રોટીન અને કાર્બોહાઇડ્રેટ્સનો સારો સ્ત્રોત બનાવે છે. આથો લાવવાની પ્રક્રિયા વિટામિન્સ, ખાસ કરીને B વિટામિન્સ, વધારવામાં મદદ કરે છે અને પાચનક્ષમતા સુધારે છે. શાકભાજીનો ઉમેરો તેને વિટામિન્સ, ખનિજો અને ફાઇબરથી ભરપૂર બનાવે છે. આ જ કારણોસર હાંડવો એક સંપૂર્ણ અને સંતુલિત આહાર ગણાય છે.
હાંડવો બનાવવાની સંપૂર્ણ અને વિગતવાર રેસીપી (Handvo Recipe)
હાંડવો (Handvo) બનાવવામાં થોડો સમય લાગે છે કારણ કે તેમાં આથો લાવવાની પ્રક્રિયાનો સમાવેશ થાય છે, પરંતુ તેનું પરિણામ ચોક્કસપણે પ્રયત્નોને યોગ્ય ઠેરવે છે.
સર્વિંગ: 4-6 વ્યક્તિઓ માટે
તૈયારીનો સમય: 15-20 મિનિટ (દાળ-ચોખા પલાળવા 6-8 કલાક, આથો લાવવા 8-10 કલાક)
બનાવવાનો સમય: 45-60 મિનિટ
સામગ્રી:
૧. ખીરા માટે:
- ચોખા (પરમલ/ઇડલી રાઇસ): 1 કપ
- ચણાની દાળ: 1/2 કપ
- તુર દાળ (અરહર દાળ): 1/4 કપ
- અડદ દાળ: 1/4 કપ
- મગની દાળ (વૈકલ્પિક): 2 ચમચી
- દહીં (ખાટું): 1/2 કપ
- આદુ-મરચાની પેસ્ટ: 2-3 ચમચી (સ્વાદ મુજબ)
- હળદર પાવડર: 1/2 ચમચી
- લાલ મરચું પાવડર: 1/2 ચમચી (વૈકલ્પિક)
- ધાણા-જીરું પાવડર: 1 ચમચી
- ખાવાનો સોડા (બેકિંગ સોડા): 1 ચમચી (અથવા ઇનો: 1 નાનું પેકેટ, જ્યારે હાંડવો બનાવવો હોય ત્યારે)
- મીઠું: સ્વાદ મુજબ
- ખાંડ: 1 ચમચી (વૈકલ્પિક, સ્વાદ સંતુલિત કરવા)
૨. શાકભાજી માટે (ઝીણા સમારેલા):
- દૂધી (લોકી): 1 કપ (છીણેલી)
- ગાજર: 1/2 કપ (છીણેલું)
- કોબીજ: 1/4 કપ (ઝીણી સમારેલી)
- લીલી મેથી (વૈકલ્પિક, ઝીણી સમારેલી): 1/4 કપ
૩. વઘાર માટે:
- તેલ: 3-4 ચમચી
- રાઈ: 1 ચમચી
- જીરું: 1 ચમચી
- સફેદ તલ: 1.5 ચમચી
- લીમડાના પાન: 8-10
- ચપટી હિંગ
૪. ઉપરથી ભભરાવવા માટે:
- સફેદ તલ (વૈકલ્પિક): 1 ચમચી
બનાવવાની રીત (Step-by-Step):
પગલું ૧: દાળ અને ચોખા પલાળવા
- એક મોટા બાઉલમાં ચોખા, ચણાની દાળ, તુર દાળ, અડદ દાળ અને મગની દાળ (જો ઉપયોગ કરતા હો તો) લો.
- તેને 2-3 વાર પાણીથી બરાબર ધોઈ લો.
- પૂરતું પાણી ઉમેરીને 6-8 કલાક અથવા આખી રાત પલાળી રાખો.
પગલું ૨: ખીરું તૈયાર કરવું
- પલાળેલી દાળ અને ચોખામાંથી પાણી કાઢી લો.
- મિક્સર ગ્રાઈન્ડરમાં દાળ-ચોખા, ખાટું દહીં અને જરૂર મુજબ થોડું પાણી (લગભગ 1/4 કપ) ઉમેરીને કરકરું (થોડું દાણાદાર) ખીરું પીસી લો. ખીરું બહુ ઝીણું કે બહુ ઘટ્ટ ન હોવું જોઈએ. તેની કન્સિસ્ટન્સી ઇડલીના ખીરા જેવી હોવી જોઈએ.
- આ ખીરાને એક મોટા વાસણમાં કાઢી લો.
પગલું ૩: ખીરાને આથો લાવવો (Fermentation)
- વાસણને ઢાંકીને ગરમ જગ્યાએ 8-10 કલાક માટે આથો લાવવા મૂકો. શિયાળામાં આ પ્રક્રિયામાં વધુ સમય લાગી શકે છે. ખીરાનો જથ્થો બમણો થવો જોઈએ અને તેમાં પરપોટા દેખાવા જોઈએ.
પગલું ૪: હાંડવાનું મિશ્રણ તૈયાર કરવું
- આથો આવેલા ખીરામાં છીણેલી દૂધી, ગાજર, સમારેલી કોબીજ અને લીલી મેથી (જો ઉપયોગ કરતા હો તો) ઉમેરો.
- હવે તેમાં આદુ-મરચાની પેસ્ટ, હળદર પાવડર, લાલ મરચું પાવડર, ધાણા-જીરું પાવડર, મીઠું અને ખાંડ (જો ઉપયોગ કરતા હો તો) ઉમેરો.
- બધી સામગ્રીને બરાબર મિક્સ કરી લો. આ સમયે ખીરું બહુ જાડું કે બહુ પાતળું ન હોવું જોઈએ. જરૂર જણાય તો 1-2 ચમચી પાણી ઉમેરી શકાય.
- જ્યારે હાંડવો (Handvo) બનાવવો હોય ત્યારે જ, આ મિશ્રણમાં ખાવાનો સોડા (બેકિંગ સોડા) ઉમેરો અને તેના પર 1-2 ચમચી પાણી નાખીને હળવા હાથે બરાબર મિક્સ કરી લો, જેથી સોડા આખા ખીરામાં ભળી જાય અને ખીરું હલકું બને. (જો ઇનો વાપરતા હો તો છેલ્લે જ્યારે હાંડવો શેકવા મૂકતા હો ત્યારે ઉમેરો).
પગલું ૫: હાંડવાને શેકવો (Baking/Cooking Methods)
પદ્ધતિ ૧: ઓવનમાં (શ્રેષ્ઠ પરિણામ માટે)
- ઓવનને 180°C (350°F) પર 10 મિનિટ માટે પ્રીહિટ કરો.
- એક 8-9 ઇંચના ગોળ કે ચોરસ બેકિંગ ટ્રે કે કેક ટીનને તેલથી ગ્રીસ કરી લો.
- તૈયાર કરેલા હાંડવા ના મિશ્રણને ટ્રેમાં પાથરી લો.
- ઉપરથી સફેદ તલ ભભરાવો.
- પ્રીહિટ કરેલા ઓવનમાં 45-60 મિનિટ માટે બેક કરો, અથવા જ્યાં સુધી હાંડવો (Handvo) ગોલ્ડન બ્રાઉન અને અંદરથી બરાબર શેકાઈ ન જાય. હાંડવા (Handvo) માં છરી કે ટૂથપિક નાખીને ચેક કરો, જો તે સાફ બહાર આવે તો હાંડવો તૈયાર છે.
પદ્ધતિ ૨: કડાઈ કે નોન-સ્ટીક પેનમાં (ગેસ પર)
- એક જાડા તળિયાવાળી કડાઈ કે નોન-સ્ટીક પેનને ગરમ કરો.
- 2-3 ચમચી તેલ ઉમેરો. તેલ ગરમ થાય એટલે રાઈ, જીરું, સફેદ તલ અને લીમડાના પાન ઉમેરી, તતડાવો.
- ચપટી હિંગ ઉમેરી, તરત જ હાંડવા (Handvo) નું અડધું મિશ્રણ કડાઈમાં પાથરી લો (સહેજ જાડું લેયર).
- ઉપરથી થોડા સફેદ તલ ભભરાવો.
- કડાઈને ઢાંકીને ધીમા તાપે 20-25 મિનિટ માટે શેકવા દો, અથવા જ્યાં સુધી નીચેથી ગોલ્ડન બ્રાઉન અને ક્રિસ્પી ન થાય.
- હવે ઢાંકણ હટાવી, હાંડવા ને કાળજીપૂર્વક પલટી લો (તળિયામાંથી બરાબર શેકાઈ ગયો હોય તો સહેલાઈથી પલટી જશે). જો જરૂર હોય તો બીજી બાજુ શેકતા પહેલા 1 ચમચી તેલ કિનારીઓ પર ઉમેરી શકાય.
- બીજી બાજુ પણ 15-20 મિનિટ માટે ઢાંકીને શેકો, જ્યાં સુધી બરાબર શેકાઈ ન જાય.
પગલું ૬: વઘાર કરવો
- હાંડવો શેકાઈ જાય પછી તેને એક પ્લેટમાં કાઢી લો.
- એક નાના વઘારીયામાં 2 ચમચી તેલ ગરમ કરો.
- રાઈ, જીરું, સફેદ તલ અને લીમડાના પાન ઉમેરી, તતડાવો.
- ચપટી હિંગ ઉમેરી, તરત જ આ ગરમ વઘારને શેકેલા હાંડવા (Handvo) પર રેડી દો.
પીરસવાની રીત:
હાંડવા (Handvo) ને ગરમ ગરમ નાના ટુકડામાં કાપીને, લીલી ચટણી, ટામેટાં કેચઅપ અથવા દહીં સાથે સર્વ કરો.
હાંડવો બનાવવાની ટિપ્સ અને ટ્રીક્સ:
- આથો: ખીરાને આથો લાવવા માટે ગરમ જગ્યા પસંદ કરો. શિયાળામાં તમે ઓવનને 50°C પર 2-3 મિનિટ ગરમ કરીને બંધ કરી, અંદર વાસણ મૂકી શકો છો.
- ખીરાની કન્સિસ્ટન્સી: ખીરું બહુ જાડું કે બહુ પાતળું ન હોવું જોઈએ, નહીં તો હાંડવો (Handvo) કાં તો કઠણ બનશે અથવા બરાબર શેકાશે નહીં.
- શાકભાજી: દૂધી સિવાય તમે તમારી પસંદગીના અન્ય શાકભાજી પણ ઉમેરી શકો છો જેમ કે પાલક, વટાણા, મકાઈના દાણા. શાકભાજીને બારીક સમારવા કે છીણવા જેથી તે ખીરામાં બરાબર ભળી જાય.
- બેકિંગ સોડા/ઇનો: બેકિંગ સોડા કે ઇનો હંમેશા છેલ્લે ઉમેરો, જ્યારે તમે હાંડવો (Handvo) શેકવા માટે તૈયાર હોવ. તેને ઉમેર્યા પછી ખીરાને વધુ પડતું હલાવશો નહીં.
- ધીમા તાપે શેકવો: હાંડવા (Handvo) ને હંમેશા ધીમા તાપે શેકો જેથી તે અંદર સુધી બરાબર પાકી જાય અને બહારથી ક્રિસ્પી બને.
હાંડવો (Handvo) એ માત્ર એક વાનગી નથી, પરંતુ તે ગુજરાતી પરંપરાગત વાનગી, સ્વાસ્થ્ય અને સ્વાદનો અદભુત સંગમ છે. તેને બનાવવાનો અનુભવ અને તેની રેસીપી (Recipe) બંને યાદગાર બની રહેશે.
નોંધ: જો તમે ચોમાસાની ખાસ અને સ્વાદિષ્ટ વાનગીઓની રેસીપી વિશે વધુ જાણવા માંગતા હો, તો અમારો મોનસૂન સ્પેશિયલ રેસીપી બ્લોગ અવશ્ય વાંચો!
