દિવાળી (દીપાવલિ) અને તેના અનુસંધાનમાં આવતું ગુજરાતી નૂતન વર્ષ (Gujarati New Year) (બેસતું વર્ષ) એ ભારતની સાંસ્કૃતિક ધરોહરનો શિરમોર છે. આ પાંચ દિવસીય પર્વ (Five Day Diwali Festival) માત્ર ઉત્સવ નથી, પણ હિંદુ ધર્મશાસ્ત્રમાં વર્ણવેલા ધર્મ, અર્થ, કામ અને મોક્ષના ચાર પુરુષાર્થોનું પ્રતીક છે. આ કન્ટેન્ટમાં તહેવારના ધાર્મિક મૂળ, ઇતિહાસ, દરેક દિવસની વિગતવાર વિધિઓ અને આચરણ (કરવા યોગ્ય કાર્યો) નું સંપૂર્ણ અને વિસ્તૃત વિશ્લેષણ કરવામાં આવ્યું છે.
ભાગ-૧: દિવાળીનો ઐતિહાસિક અને ધાર્મિક આધાર
‘દીપાવલિ’ શબ્દ સંસ્કૃત શબ્દો ‘દીપ’ (દીવો) અને ‘આવલિ’ (હારમાળા) પરથી ઉતરી આવ્યો છે. આ તહેવાર કારતક મહિનાની અમાસની રાત્રે ઉજવવામાં આવે છે, જે હિંદુ પંચાંગ મુજબ વર્ષનો છેલ્લો દિવસ ગણાય છે.
૧. પ્રથાનું મૂળ: પૌરાણિક કથાઓનું ત્રિવેણી સંગમ
દિવાળીની ઉજવણીના મૂળમાં રહેલી મુખ્ય ત્રણ કથાઓ આ પર્વને સાર્વત્રિક મહત્ત્વ આપે છે:
- શ્રી રામનો વિજય અને પુનરાગમન (The Triumphant Return):
- પ્રસંગ: ત્રેતા યુગમાં ભગવાન શ્રી રામ ૧૪ વર્ષનો વનવાસ પૂરો કરીને અને અન્યાયી રાજા રાવણ પર વિજય પ્રાપ્ત કરીને અયોધ્યા પાછા ફર્યા.
- મહત્ત્વ: અયોધ્યાવાસીઓએ અંધકારમય અમાસની રાત્રે ઘીના દીવા પ્રગટાવીને તેમનું સ્વાગત કર્યું. આ દીપ પ્રાગટ્ય અધર્મ પર ધર્મની, નિરાશા પર આશાની અને અજ્ઞાન પર જ્ઞાનની જીતનું શાશ્વત પ્રતીક બન્યું. દીવો એ આત્મ-જ્યોત (Inner Light) નું પ્રતીક છે.
- માતા લક્ષ્મીનું પ્રાગટ્ય અને પૂજન:
- પ્રસંગ: પદ્મ અને સ્કંદ પુરાણ મુજબ, લક્ષ્મીજી ક્ષીરસાગરના સમુદ્ર મંથનમાંથી દિવાળીની અમાસના દિવસે પ્રગટ થયા હતા.
- મહત્ત્વ: લક્ષ્મીજી માત્ર ધનના દેવી નથી, પણ સૌભાગ્ય, શાંતિ અને સમૃદ્ધિ (Prosperity) નું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે. તેમની પૂજા સ્થિર ધન અને ગૃહજીવનમાં શાંતિ માટે અત્યંત આવશ્યક માનવામાં આવે છે.
- નરકાસુર વધ અને નરક ચતુર્દશી:
- પ્રસંગ: ભગવાન શ્રી કૃષ્ણએ સત્યભામાજી સાથે મળીને પ્રાંગજ્યોતિષપુરના રાક્ષસ રાજા નરકાસુરનો વધ કર્યો અને ૧૬,૦૦૦ રાજકુમારીઓને તેની કેદમાંથી મુક્ત કરાવી.
- મહત્ત્વ: આ વિજય નકારાત્મકતા પર સકારાત્મકતાના વિજયનું પ્રતીક છે. આ દિવસને કાળી ચૌદશ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે, જે ભૂતકાળની ભૂલો અને નકારાત્મક ઊર્જાને દૂર કરવાનો સંદેશ આપે છે.
ભાગ-૨: દિવાળીના પંચ-પર્વની (Five Day Diwali Festival) વિસ્તૃત વિધિઓ અને આચરણ
આ પાંચ દિવસોનું આયોજન શુદ્ધિકરણથી શરૂ થઈને સંબંધોના બંધન સુધીનું એક સંપૂર્ણ ચક્ર છે.
૧. ધનતેરસ (ધનત્રયોદશી) – આર્થિક અને શારીરિક સ્વાસ્થ્ય
- તિથિ: આસો વદ તેરસ.
- વિધિ અને મહત્ત્વ:
- આરોગ્ય પૂજન: આ દિવસ આરોગ્યના દેવતા ભગવાન ધન્વંતરીજીને સમર્પિત છે, જે આયુર્વેદના પ્રણેતા છે. તંદુરસ્ત શરીર વિના ધનનો ઉપભોગ શક્ય નથી, તેથી તેમની પૂજા અનિવાર્ય છે.
- લક્ષ્મી-કુબેર પૂજન: સાંજે લક્ષ્મીજી અને ધનના રક્ષક કુબેર દેવનું પૂજન કરવું.
- શું કરવું જોઈએ (The Do’s) – વિગતવાર:
- શુભ ખરીદી: આ દિવસે નવી ધાતુ (સોનું, ચાંદી, પિત્તળ) અથવા નવા વાસણોની ખરીદી કરવી. આ ખરીદીને ઘરમાં બરકત લાવનારી માનવામાં આવે છે.
- યમ દીપ દાન: ઘરના મુખ્ય દરવાજાની બહાર દક્ષિણ દિશા તરફ મુખ રાખીને તેલનો એક દીવો પ્રગટાવવો. આ દીવો અકાળ મૃત્યુથી બચવા માટે યમરાજને સમર્પિત છે.
૨. કાળી ચૌદશ (નરક ચતુર્દશી) – શુદ્ધિ અને નિકાલ
- તિથિ: આસો વદ ચૌદશ.
- વિધિ અને મહત્ત્વ:
- અભયંગ સ્નાન: સૂર્યોદય પહેલાં તેલનું માલિશ (ખાસ કરીને તલના તેલનું) કરીને ગરમ પાણીથી સ્નાન કરવું. આ સ્નાન પવિત્રતા, શક્તિ અને આંતરિક શુદ્ધિ આપે છે.
- નકારાત્મકતા દૂર કરવી: ઘરના દરેક ખૂણામાંથી કચરો, જૂના કપડાં, અને બિનજરૂરી વસ્તુઓ કાઢી નાખવી. આ ક્રિયા જીવનમાંથી આળસ અને નકારાત્મક ઊર્જાને દૂર કરવાના પ્રતીક રૂપે કરવામાં આવે છે.
- કરવા યોગ્ય (Do’s) – વિગતવાર:
- આંજણનો ઉપયોગ: આંખમાં સુરક્ષા માટે કાજળ (આંજણ) લગાવવું.
- ફરસાણની શરૂઆત: દિવાળીના મુખ્ય ફરસાણ જેમ કે ચોળાફળી, મઠિયાં અને લૂવાપુરી બનાવવાની શરૂઆત કરવી.
૩. મહા દિવાળી (લક્ષ્મી પૂજન) – જ્ઞાન અને સમૃદ્ધિનો સંગમ
- તિથિ: આસો વદ અમાસ.
- વિધિ અને મહત્ત્વ:
- પૂજન મુહૂર્ત: પૂજન માટે પ્રદોષ કાળ (સૂર્યાસ્ત પછીના ૨ કલાક) અને સ્થિર લગ્નને સૌથી શુભ માનવામાં આવે છે.
- લક્ષ્મી-ગણેશ પૂજન (Lakshmi Puja Vidhi Diwali): સૌથી પહેલાં ભગવાન ગણેશજી (બુદ્ધિ અને અવરોધોના નિવારણકર્તા)નું પૂજન કરવું અને ત્યારબાદ માતા લક્ષ્મીજીનું પૂજન કરવું. સરસ્વતી માતા (જ્ઞાન)નું પૂજન પણ આ દિવસે થાય છે.
- પૂજન સામગ્રી: પૂજામાં કમળકાકડી, કોડીઓ, શ્રીફળ, પતાસાં, ખીલ-ધાણી અને વિવિધ શાકાહારી મીઠાઈઓ અર્પણ કરવી.
- કરવા યોગ્ય (Do’s) – વિગતવાર:
- દીપ પ્રાગટ્યનું શાસ્ત્રીય વિધાન: ફક્ત બે કે ત્રણ દીવા નહીં, પણ ૧૧, ૨૧ કે ૫૧ ઘીના દીવાઓની હારમાળા પ્રગટાવવી. એક દીવો તુલસી ક્યારા પાસે, એક ઘરના આંગણામાં, એક પાણીના ઘડા પાસે અને એક દીવો તિજોરી પાસે અવશ્ય મૂકવો.
- રંગોળી અને તોરણ: ઘરના પ્રવેશદ્વાર પર આસોપાલવનાં તોરણો અને કમળ કે લક્ષ્મીજીના પગલાંની રંગોળી બનાવવી.
- શાંતિ જાળવવી: આ દિવસે ઘરમાં ઝઘડો, વિવાદ અને અશાંતિ ટાળવી. શાંતિ અને સકારાત્મક ઊર્જાથી લક્ષ્મીજીનું સ્વાગત કરવું.
ભાગ-૩: ગુજરાતી નૂતન વર્ષ (Gujarati New Year) – પરંપરા અને નવસર્જન
ગુજરાતી નૂતન વર્ષ (Bestu Varas) કારતક સુદ એકમના દિવસે વિક્રમ સંવત કેલેન્ડર મુજબ શરૂ થાય છે.
૧. પ્રથાનું મૂળ: ગોવર્ધન લીલા અને કૃતજ્ઞતા
- કથાનું ઊંડાણ: ભગવાન શ્રી કૃષ્ણએ વ્રજવાસીઓને ઇન્દ્રદેવની પૂજાને બદલે ગોવર્ધન પર્વત અને ગૌ-ધનની પૂજા કરવા પ્રેર્યા. ઇન્દ્રના ક્રોધથી થયેલા વિનાશમાંથી કૃષ્ણએ ગોવર્ધન પર્વતને ઊંચકીને રક્ષા કરી.
- આધ્યાત્મિક સંદેશ: આ કથા કર્મના સિદ્ધાંત અને પ્રકૃતિ પ્રત્યેની કૃતજ્ઞતા દર્શાવે છે. આ દિવસને પર્યાવરણ અને પશુધન પ્રત્યે આદર વ્યક્ત કરવાના દિવસ તરીકે ઉજવવામાં આવે છે.
૨. બેસતા વર્ષની મુખ્ય ધાર્મિક વિધિઓ
- સાલ મુબારક અને આશીર્વાદ: આ દિવસે વહેલી સવારે નવા વસ્ત્રો પહેરીને, પરિવારના વડીલોના ચરણ સ્પર્શ કરીને આશીર્વાદ લેવા અને સૌને ‘નૂતન વર્ષાભિનંદન’ કે ‘સાલ મુબારક’ કહીને અભિનંદન પાઠવવા.
- મંદિર દર્શન: દિવસની શરૂઆત ભગવાનના મંદિરમાં જઈને મંગળા આરતી કે અન્ય દર્શન કરીને કરવી. આનાથી આખું વર્ષ શુભ રહે છે.
૩. વ્યાપારનું નવસર્જન: ચોપડા પૂજન (Dhanteras and Chopda Pujan) (Labh Pancham સુધી)
- મહત્ત્વ: ગુજરાતની વ્યાપારી સંસ્કૃતિમાં આ દિવસ અત્યંત મહત્ત્વનો છે.
- વિધિ: વેપારીઓ નવા હિસાબી ચોપડા (Chopda) પર શ્રી, શુભ, લાભ લખીને પૂજા કરે છે. આ પૂજનમાં લક્ષ્મીજીની સાથે સરસ્વતી માતા (જ્ઞાન)નું પૂજન પણ કરવામાં આવે છે. આ પ્રથા વ્યાપારમાં ધન અને બુદ્ધિ બંનેનો સમન્વય સૂચવે છે.
- નોંધ: ઘણા વેપારીઓ બેસતા વર્ષે માત્ર પૂજન કરીને દુકાનો બંધ રાખે છે અને લાભ પાંચમ (કારતક સુદ પાંચમ)ના દિવસે વિધિવત્ રીતે વેપાર શરૂ કરે છે.
૪. ભાઈ બીજ (યમ દ્વિતીયા) – સંબંધોની પવિત્રતા
- તિથિ: કારતક સુદ બીજ.
- કથાનું ઊંડાણ: આ દિવસે યમરાજા પોતાની બહેન યમીના ઘરે ભોજન કરવા ગયા હતા, અને યમીએ તેમને વચન આપ્યું હતું કે આ દિવસે જે ભાઈ પોતાની બહેનના ઘરે જમશે, તેને યમનો ડર નહીં રહે.
- કરવા યોગ્ય: બહેને પ્રેમપૂર્વક ભાઈને પોતાના હાથે બનાવેલું શાકાહારી ભોજન જમાડવું. ભાઈએ બહેનને પ્રેમની નિશાની રૂપે ભેટ આપવી. આ પર્વ પારિવારિક સંબંધોની પવિત્રતા અને સુરક્ષાનું પ્રતીક છે.
ભાગ-૪: ભોજન અને આચરણનું વિશેષ વિશ્લેષણ
ગુજરાતી તહેવારોમાં ભોજન માત્ર પેટ ભરવાનું સાધન નથી, પણ સંસ્કૃતિ અને મોસમનું પ્રતીક છે.
૧. અન્નકૂટ અને શાકાહારી વાનગીઓનું વૈવિધ્ય
- અન્નકૂટનું વિશ્લેષણ: આ મહાભોગમાં ૫૬ (છપ્પન) પ્રકારની શાકાહારી વાનગીઓ (જેમાં અનાજ, કઠોળ, શાકભાજી, મીઠાઈ અને ફળનો સમાવેશ થાય છે) ધરાવવામાં આવે છે. આ મોસમી પાકો પ્રત્યે આભાર વ્યક્ત કરે છે.
- મુખ્ય વાનગીઓ:
- ઉંધિયું: શિયાળાના પ્રારંભમાં મળતા તાજા શાકભાજીનું મિશ્રણ.
- મીઠાઈઓ: મોહનથાળ, મગસ, લાડુ, જલેબી અને પેંડા જેવી શુદ્ધ ઘીમાંથી બનેલી મીઠાઈઓ.
૨. દિવાળી દરમિયાન શાકાહારી ‘આચરણ’ (ધાર્મિક નિયમો)
- તમામ તામસી આહારનો ત્યાગ: આ પાંચ દિવસ દરમિયાન સંપૂર્ણપણે માંસાહાર, લસણ અને ડુંગળી જેવા તામસી ભોજનનો ત્યાગ કરવો.
- પવિત્રતા: ઘરમાં પવિત્રતા જાળવવી અને સત્સંગ, ભજન, કીર્તન પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવું.
- આત્મ-નિયંત્રણ: દારૂ, જુગાર અને અન્ય વ્યસનોથી દૂર રહેવું. દિવાળી એ ભોગ નહીં, પણ ત્યાગ અને નિયંત્રણનું પર્વ છે.
ભાગ-૫: સમાપન અને નૂતન વર્ષનો સંકલ્પ
દિવાળી અને નૂતન વર્ષનો અંતિમ સંદેશ આપણા જીવનમાં બહુમુખી સમૃદ્ધિ (Holistic Prosperity) લાવવાનો છે. આ પર્વ આપણને ભૂતકાળને ભૂલીને, વર્તમાનમાં શાંતિ અને ભક્તિ સાથે જીવીને, ભવિષ્ય માટે શુભ સંકલ્પો લેવા માટે પ્રેરિત કરે છે.
- નૂતન સંકલ્પ: નવા વર્ષે સારા સ્વાસ્થ્ય, સામાજિક જવાબદારી અને આધ્યાત્મિક વિકાસ માટેના નવા સંકલ્પો લેવા જોઈએ.
- સંપૂર્ણતા: સાચી દિવાળી ત્યારે જ ઉજવાય જ્યારે આપણા હૃદયમાં જ્ઞાનનો દીવો પ્રગટેલો હોય અને આપણા જીવનમાં પારિવારિક સ્નેહની હારમાળા હોય.
